ولايت امامان(ع) | کتابخانه مجازی الفبا

ولايت علي و اولادش(عليهم السلام) را شرح دهيد؟

مفسران و دانشمندان شيعه و اهل سنت آيات فراوانى درباره فضايل و مناقب اميرالمؤمنين(ع) و اهل بيت(ع) ذكر كرده‏اند كه نقل همه آنها از عهده اين پاسخ خارج است. يكى از علماى اهل سنت، معروف به حاكم حسكانى، در كتاب شواهد التنزيل بيش از دويست آيه از اين آيات را جمع‏آورى كرده است. در اين جا به دو نمونه از اين آيات كه درباره ولايت و امامت حضرت على(ع) مى‏باشد، اشاره مى‏كنيم:
1. آيه تبليغ: «يَا أَيهَا الرسُولُ بَلغ مَا أُنزِلَ إِلَيكَ مِن رَبكَ وَ إِن لَم تَفعَل فَمَا بَلغتَ رَسَالَتَهُ و اللَّهُ يَعصِمُكَ مِنَ الناسِ»؛ سوره مائده، آيه 67. اى رسول! آن چه را از سوى پروردگارت بر تو نازل شده ابلاغ كن و اگر چنين نكنى، رسالت الهى را نرسانده‏اى - نترس - خداوند تو را از - شر - مردم - و كسانى كه تحمل شنيدن اين پيام مهم را ندارند - حفظ مى‏كند.
همه مفسران شيعه با تكيه بر روايات اهل بيت(ع) و نيز برخى از مفسران اهل سنت، ر.ك: شواهد التنزيل، حاكم حسكانى، ج 1، ص 249، ش 35، (مجمع احياء الثقافة الاسلامية، 1411 ه ق)؛ الدرالمنثور، جلال‏الدين سيوطى، ج 2، ص 298، (دارالمعرفة، 1365 ه ق)؛ اسباب النزول الآيات، الواحدى نيشابورى، ص 135، مؤسسة الحلبى و شركاه - القاهره؛ تفسير الكبير، فخررازى، ج 11 - 12، ص 53، (المسألة الثالثه)، (نشردارالفكر، بيروت)؛ تفسير المنار، محمدرشيدرضا، ج 6، ص 436 - 464، ذيل آيه 67 سوره مائده، (دارالفكر، بيروت). گفته‏اند كه اين آيه درباره على بن ابى‏طالب(ع) و مسأله غديرخم است.
لحن و خطاب اين آيه، آن را از آيات قبل و بعد متمايز مى‏كند. پيامبر اكرم(ص) تنها در اين آيه، نسبت به كتمان پيام، تهديد شده است كه اگر نگويى، تمام آن چه را كه در 23 سال رسالت گفته‏اى، هدر مى‏رود: «وَ إِن لَم تَفعَل فَمَا بَلغتَ رِسَالَتَهُ».
بنابراين بايد ديد چه پيام مهمى است كه اين گونه بيان مى‏شود؟
توجه به نكات ذيل، جهت‏گيرى محتوايى آيه را روشن مى‏كند:
1. سوره مائده، در اواخر عمر شريف پيامبر نازل شده است؛
2. در اين آيه به جاى «يَا أَيها النبِى»؛ تعبير «يَا أَيهَا الرسُولُ» است كه خود نشانه يك رسالت مهم است؛
3. در اين آيه به پيامبر هشدار داده شده است كه اگر پيام الهى را ابلاغ نكند همه زحماتش هدر مى‏رود؛
4. رسول خدا از جريانى هراس دارد و از اين‏روى خداوند به او دلدارى مى‏دهد كه ما تو را از شر مردم نگه مى‏داريم. پيامبر هيچ گاه از جان خود نمى‏ترسد؛ چرا كه آن حضرت در روزگار تنهايى سنگ باران شد، ياران شكنجه شدند، و با مشركان وارد درگيرى‏هاى نظامىِ طاقت‏فرسا شد، اما هرگز در هيچ ميدانى نهراسيد. حال در اواخر عمر در ميان اين همه يار و ياور ترس و نگرانى پيامبر از چيست؟
5. در اين آيه، پيامى است كه به لحاظ اهميت با همه پيام‏هاى دوران نبوت و رسالت برابر است: «وَ إِن لَم تَفعَل فَمَا بَلغتَ رِسَالَتَهُ»؛
6. محتواى پيام، بايد مسأله‏اى اساسى باشد، وگر نه در مسايل جزيى و فردى، اين همه تأكيد و دلدارى لازم نيست؛
7. پيام آيه، درباره توحيد، نبوت و معاد نيست؛ چون اين اصول، در روزهاى اول بعثت در مكه بيان شده و نيازى به اين همه سفارش در اواخر عمر حضرت نداشته است؛
8. پيام آيه، درباره نماز، روزه، حج، زكات، خمس و جهاد و... هم نيست؛ چرا كه پيامبر اينها را در طول 23 سال دعوت خويش بيان فرموده و مردم نيز به آن عمل كرده‏اند و هراسى از ابلاغ آن در بين نبوده است. پس محتواى اين پيام چيست كه در اين آخرين سوره نازل شده بر پيامبر آمده است؟
رواياتى كه از شيعه و اهل سنت نقل شده است، ر.ك: الغدير، علامه امينى، ج 1، ص 214، (نشردارالكتاب العربى، بيروت)؛ شواهد التنزيل، حاكم حسكانى، ج 1، ص 249، ش 35، ذيل آيه 67 مائده، (نشر مجمع احياء الثقافه الاسلاميه). ما را از تحير نجات مى‏دهد و راهنمايى مى‏كند. رواياتِ فراونى زمان نزول اين آيه را هجدهم ذى‏الحجه سال دهم هجرى در سفر حجةالوداعِ پيامبر اسلام دانسته است كه آن حضرت در بازگشت به سوى مدينه، در منطقه غديرخم، به امر الهى فرمان توقف داد، و همه در غديرخم جمع شدند.
در آن جا پيامبر خدا در انبوه ياران، بر فراز جهاز شتران رفت و خطبه‏اى طولانى خواند. از اين جا معلوم مى‏شود كه مسأله بسيار مهمى مطرح بوده كه خطابه‏اى طولانى لازم داشته است تا مردم در آن گرماى سوزان و زمين داغ، بايستند و آن را بشنوند. ابتداى خطبه در بردارنده توحيد و نبوت و معاد بود و تازگى نداشت. سخن تازه و مهم حضرت آن بود كه خبر از رحلت خود داد و نظر آنان را نسبت به خود جويا شد. همه به كرامت، عظمت، خدمت و رسالت آن حضرت در حد اعلا اقرار كردند. وقتى پيامبر مطمئن شد كه صدايش به همه در چهار طرف مى‏رسد، پيام مهم الهى را ابلاغ فرمود. آن جا بود كه دست حضرت على(ع) را گرفت و بلند كرد و فرمود: «مَن كُنتُ مَولاهُ فَعَلِىٌّ مَولاهُ...»، هر كه من مولا و رهبر اويم، على بن ابى‏طالب مولا و رهبر اوست.اقتباس از تفسير نور، محسن قرائتى، ج 3، ص 137، ذيل آيه 67 مائده، ش 33، (نشر مؤسسه در راه حق، قم 1376 ه ش). بنابراين محتواى اين پيام مهم، امامت، ولايت و رهبرى حضرت على(ع) بوده است.
2. آيه ولايت: «إِنمَا وَلِيكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الذيِنَ آمَنُوا الذينَ يُقيمُؤنَ الصلاةَ وَ يُؤتُونَ الزكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ»؛ سوره مائده، آيه 55.در روايات شيعه و اهل سنت آمده است كه روزى فقيرى در مسجد از مردم كمك خواست و كسى به او چيزى نداد. حضرت على(ع) كه مشغول نماز و در حال ركوع بود با انگشت دست راست به سائل اشاره نمود و سائل متوجه شد و انگشتر حضرت را از دستشان خارج ساخت. در اين هنگام اين آيه نازل شد: ولى شما تنها خداوند و پيامبرش و كسانى‏اند كه ايمان آورده‏اند و نماز بر پا مى‏دارند و در حال ركوع، زكات مى‏دهند.ر.ك: شواهد التنزيل، حاكم حسكانى، ج 1، ص 209، ش 33، (مجمع احياءالثقافة الاسلاميه)؛ تفسير، قرطبى، ج 6، ص 221، (داراحياءالتراث العربى، بيروت)؛ اسباب النزول، الواحدى نيشابورى، ص 133، (مؤسسة الحلبى و شركا، قاهره).
كلمه ولى به معناى دوست يا ناصر و ياور در اين آيه مناسبت ندارد؛ زيرا ولايت به معناى دوستى و يارى كردن مخصوص كسانى نيست كه نماز مى‏خوانند، و در حال ركوع زكات مى‏دهند، بلكه يك حكم عمومى است كه همه مسلمانان را در برمى‏گيرد. همه مسلمين بايد يكديگر را دوست بدارند و يارى كنند؛ حتى آنهايى كه زكات بر آنها واجب نيست و اصولاً چيزى ندارند كه زكات بدهند، تا چه رسد به اين كه بخواهند در حال ركوع زكاتى بپردازند. آيا دوستى و يارى كردن مسلمانان اختصاص به كسانى دارد كه در ركوع انفاق مى‏كنند؟! از اين جا روشن مى‏شود كه منظور از ولى در آيه فوق ولايت به معناى امامت و رهبرى است؛ بويژه اين كه اين ولايت در رديف ولايت پيامبر و ولايت خدا قرار گرفته و هر سه با يك جمله ادا شده است. بنابراين اين آيه از آياتى است كه دلالت بر ولايت و امامت حضرت على(ع) مى‏كند. اقتباس از تفسير نمونه، آيت اللَّه مكارم شيرازى، ج 4، ص 424 - 423، (دارالكتب الاسلاميه). آيات ديگرى مانند، آيه «اولى‏الامر»، سوره نسا، آيه 59. «اكمال دين»،سوره مائده، آيه 3. «صادقين»، سوره توبه، آيه 119. «اطعام»، سوره انسان، آيه 8. «مودت»، سوره شورى، آيه 23. «تطهير»، سوره احزاب، آيه 33. و... نيز درباره حضرت على(ع) و اهل بيت(ع) مى‏باشد.جهت آگاهى بيش‏تر از اين آيات، كيفيت استدلال به آنها و جواب اشكالات ر.ك: آيات ولايت در قرآن، آيت اللَّه مكارم شيرازى، تهيه و تنظيم ابوالقاسم عليان نژادى، (انتشارات نسل جوان، قم، 1382 ه ش).


دلایل حقانیت شیعه را مى‏توان به سه دسته كلى تقسيم كرد:
1. براهين عقلى، 2. دلايل قرآنى، 3. روايات پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله.
هر يك از اين شيوه‏ها، دلايل بسيارى را شامل مى‏شود؛ به طورى كه گستردگى هر يك از اين استدلالات، مطالعه كتاب‏هاى متعددى را مى‏طلبد و در اين مختصر امكان بحث از آنها نيست؛ ليكن به طور فشرده چند برهان بيان مى‏گردد:
يك. ديدگاه قرآن‏
1. از نظر قرآن، رهبرى و امامت امت، اصالتاً بايد به دست معصوم و دور از هر گونه كژى باشد. اين نكته به تعابير مختلفى در كتاب الهى بيان شده است؛ از جمله هنگامى كه ابراهيم‏عليه السلام به امامت رسيد و خداوند به او فرمود: «إِنِّى جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً»؛ بقره (2)، آيه 124. ابراهيم‏عليه السلام آن منصب الهى را براى فرزندانش درخواست كرد؛ ولى در «قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِى» ؛ پاسخ آمد: «لايَنالُ عَهْدِى الظَّالِمِينَ»؛ همان.؛ «عهد من به ستمكاران نمى‏رسد».
آيه بالا نشان مى‏دهد كه امامت منصبى الهى است - نه به انتخاب افراد - و به كسانى اعطا مى‏شود كه از هر ظلمى (اعتقادى، اخلاقى و رفتارى) پاك و مبرّا باشند و نفى مطلق ظلم، مساوى با عصمت است.
2. در آيه ابلاغ نيز مى‏فرمايد: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ»؛ مائده (5)، آيه 67. اين مسئله به دنبال تحقق (معرفى و اعلام ولايت اميرمؤمنان‏عليه السلام در غدير خم) آيه اكمال دين نازل شد. بنابراين خداوند با اعلام ولايت و جانشينى حضرت على‏عليه السلام، كامل شدن دين اسلام را اعلام كرد و فرمود: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً»؛ مائده (5)، آيه 3..
جهت آشنايى بيشتر با امامت در قرآن نگا: مكارم شيرازى، ناصر، پيام قرآن (تفسير نمونه موضوعى)، (تهران: دارالكتب الاسلامية، چاپ چهارم، 1377)، ج 9.
دو. ديدگاه عقلى‏
1. لزوم رهبرى در جامعه، امرى انكارناپذير است.
2. رهبرى در جامعه اسلامى، بايد براساس‏احكام و قوانين الهى باشد.
3. احكام الهى و اجراى آن، به دست كسى اجرا مى‏شود كه به طور كامل به زواياى آن احكام، آگاه و نسبت به آنها متعهّد باشد. به عبارت ديگر اگر پيامبر نيست، پيشواى امت - از نظر شرايط و اوصاف - بايد نزديك‏ترين فرد به آن حضرت باشد.
4. به شهادت تاريخ و گواهى خلفا، هيچ كس در جهات ياد شده قابل مقايسه با امامان معصوم‏عليهم السلام نبوده است. حتى خلفا در موارد بسيارى، احساس نياز به آنان مى‏كردند؛ چنان كه خليفه دوم خود بارها اعلام كرد: «لولا على لهلك عمر»؛الف. المناوى، محمد عبدالرؤف، فيض القدير، شرح الجامع الصغير، (بيروت: دارالكتب العلمية، الطبعة الاولى)، ج 4، ص 470؛
ب. الزرندى الحنفى، جمال الدين محمد، نظم الدرر السمطين فى فضائل المصطفى والمرتضى والبتول والسبطين، (مكتبة اميرالمؤمنين العامة، الطبعة الاولى، 1377ه.ق - 1958م)، ص 130.؛ يعنى، «اگر على‏عليه السلام نبود هر آينه عمر هلاك مى‏گشت».

سه. از ديدگاه روايى‏
روايات بى‏شمارى از پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله در كتاب‏هاى شيعه و سنى، به تواتر نقل شده كه به صراحت امامت و ولايت اهل بيت‏عليهم السلام را اثبات مى‏كند؛ مانند:
1. روايات مربوط به حادثه غدير،
2. روايات ليلة الانذار،
3. احاديث سفينه،
4. احاديث ثقلين،
5. احاديث ائمه دوازده گانه؛
6. حديث منزلت و ... .براى آگاهى بيشتر ر.ك:
الف. مطهرى، مرتضى، امامت و رهبرى، (قم: صدرا)؛
ب. رهبرى امام على‏عليه السلام در قرآن (ترجمه المراجعات)؛
پ. تيجانى سماوى، آن گاه هدايت شدم؛
ت. امينى، ابراهيم، بررسى مسائل كلى امامت؛
در ميان احاديث مختلف - به عنوان نمونه - به بيان حادثه غدير و توضيحى درباره آن بسنده مى‏كنيم.

جريان حديث غدير خم‏
رسول خداصلى الله عليه وآله در سال دهم بعثت، تصميم گرفت عمل حج به جاى آورد و آن را به مسلمانان اعلام فرمود. عده زيادى به مدينه آمدند تا در ركاب آن حضرت حج به جاى آورند و به او تأسى كنند. آن حج را حجةالوداع، حجةالاسلام، حجةالبلاغ و حجةالكمال ناميده‏اند. رسول خداصلى الله عليه وآله از هجرت تا رحلت جز آن حج، حج ديگرى نياورده است.
پيامبرصلى الله عليه وآله پنج يا شش روز به ماه ذى‏حجه مانده، از مدينه خارج شد... . آن گاه اعمال حج و عمره به هدايت خود ايشان انجام گرديد و عملى را كه تا قيامت بايد به جاى آورده شود، عملاً به مردم نشان داد. پس از پايان حج، از مكه به طرف مدينه خارج شد؛ در حالى كه جماعت ياد شده در محضرش بودند.
روز پنج شنبه هجدهم ماه ذى حجه با آن جمعيت انبوه به «غدير خم» در جحفه رسيد. در آنجا جبرئيل نازل شد و اين آيه را آورد: «يا اَيُّها الرَّسُول بَلِّغ ما اُنزِلَ اِلَيكَ مِن رَبِّكَ وَ اِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعصِمُكَ مِنَ النّاس اِنَّ اللَّهَ لا يَهدِىَ القَومَ الكافِرينَ»؛ مائده، آيه 67..
بدين طريق خدا به پيامبرش امر كرد تا على‏عليه السلام را در جاى خويش نصب ولايت وجوب طاعت او را ابلاغ كند. در آن وقت طليعه كاروان به جحفه نزديك شده بود، حضرت فرمان داد تا آنهايى كه از محل گذشته بودند، برگردند و آنانى كه در محل بودند، توقف كنند. در آنجا پنج درخت كنار هم بود، فرمان داد كسى زير سايه آنها ننشيند. جمعيت همه در جاى خود قرار گرفتند، زير آن درخت‏ها را پاك كردند، آن گاه اذان نماز ظهر گفته شد.
حضرت رسول زير آن درختان ايستاد و نماز ظهر را با جماعت خواند. هوا به قدرى گرم بود و آفتاب چنان آتش مى‏ريخت كه مردم از شدت گرما، گوشه‏اى از عبا را سر كشيده و گوشه‏اى را از حرارت سنگريزه‏ها زير پا گذاشته بودند، پارچه‏اى بر يكى از درخت‏ها كشيده و براى آن حضرت سايبان درست كردند.
چون از نماز فارغ شد، بالاى جهازهاى شتر رفت كه روى هم چيده بودند. صدايش را بلند كرد، به طورى كه همه شنيدند و فرمود: «الحمدللّه، از خدا مدد مى‏جوييم، به او ايمان مى‏آوريم، بر او توكل مى‏كنيم و به خدا پناه مى‏بريم از شر نَفْسْ‏هاى خود از سيئات اعمال خويش... .
شهادت مى‏دهم كه جز خدا معبودى نيست و محمد بنده و رسول او است... احتمال مى‏رود كه خدا مرا به طرف خود ببرد و عمر من سر آيد؛ من پيش خدا مسئولم و شما مسئوليد، چه مى‏گوييد؟
گفتند: گواهى مى‏دهيم كه پيغام خدا را رساندى و در رساندن آن تلاش كردى و خيرخواه بودى، خدا تو را جزاى خير دهد! فرمود: آيا شهادت نمى‏دهيد كه جز خدا معبودى نيست و محمد بنده و رسول او است و بهشت و آتش خدا و مرگ حق است و قيامت خواهد آمد و خداوند مردگان را زنده خواهد كرد؟ گفتند: آرى شهادت مى‏دهيم. عرض كرد: خدايا! شاهد باش.
سپس فرمود: اى مردم! آيا سخن مرا نمى‏شنويد؟ گفتند: آرى مى‏شنويم. فرمود: من پيش از شما به كنار حوض كوثر خواهم رفت، شما در آنجا پيش من خواهيد آمد. عرض آن به فاصله صنعاء (پايتخت يمن) و بُصرى‏ (قصبه‏اى است از توابع دمشق) است. در كنار آن كاسه‏هايى به عدد ستارگان از نقره است؛ بنگريد در حفظ «ثقلين» كه چطور جانشين من خواهيد بود؟
گفتند: اى رسول خدا! ثقلين چيست؟ فرمود: ثقل بزرگ‏تر كتاب خدا است. يك طرف آن به دست خدا و طرف ديگرش به دست شما است. به آن چنگ زنيد تا گمراه نشويد. ثقل كوچك عترت (اهل بيت) من است. خداى لطيف خبير به من خبر داده كه آن دو، از هم جدا نمى‏شوند تا در حوض كوثر پيش من آيند. من از خدا چنين خواسته‏ام، از قرآن و اهل بيت جلو نيفتيد؛ وگرنه هلاك مى‏شويد و از آن دو كنار نمانيد؛ وگرنه نابود مى‏گرديد.
آن گاه دست حضرت على‏عليه السلام را گرفت و بلند كرد تا جايى كه سفيدى زير بغل هر دو ديده شد و همه على‏عليه السلام را شناختند، بعد از آن فرمود: مردم، كيست كه بر مؤمنان از خودشان مقدم‏تر است؟ گفتند: خدا و رسولش داناترند. فرمود: «ان اللَّه مولاى و انا مولى المؤمنين و انا اولى بهم من انفسهم فمن كنت مولاه فعلى مولاه»؛«همانا خدا مولاى من است و من مولاى مؤمنانم و بر آنان از خودشان اولى‏ مى‏باشم. پس هر كه را مولا منم على مولاى اوست».. اين سخن را سه بار تكرار كرد. سپس گفت:«اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و احب من احبه و ابغض من ابغضه وانصر من نصره واخذل من خذله و ادر الحق معه حيث دار»؛«خدايا! دوستى گزين با هر كه او [على‏] را دوست دارد و دشمن دار هر كه او را دشمن دارد؛ دوستش دار آنكه با او دوستى ورزد و خشمگين باش از آنكه به او خشم مى‏ورزد؛ يارى كن آنكه او را يارى كند و خوار گردان آنكه او را تنها گذارد و به او پشت كند؛ و حق را همپاى او بپادار».. آن گاه فرمود: هر كه در اينجا حاضر است به غايبان برساند.
هنوز از آنجا حركت نكرده بودند كه جبرئيل اين آيه را آورد: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً» ؛ «امروز دينتان را كامل و نعمتم را بر شما تمام كردم و از دينتان اسلام راضى شدم».
رسول خداصلى الله عليه وآله‏فرمود: اللَّه اكبر! بر اكمال دين و اتمام نعمت و رضاى خدا به رسالت من و ولايت على بعد از من. سپس جمعيت به امير مؤمنان على‏عليه السلام تهنيت گفتند؛ از جمله ابوبكر و عمر گفتند: «بخ بخ لك يا ابن ابى طالب اصبحت و امسيت مولاى و مولا كل مؤمن و مؤمنة»؛ «به به بر تو اى پسر ابى طالب! صبح و شام كردى در حالى كه سرپرست من و سرپرست هر مؤمن و زن مؤمنى».
حسان بن ثابت شاعر كه در آنجا بود گفت: اى رسول خدا! اجازه بدهيد درباره على ابياتى بگويم تا بشنويد؟ فرمود: بگو با بركت خدا. حسان گفت: اى شيوخ قريش! سخن من، پيرو سخن رسول خدا درباره ولايت و سرپرستى است. آن گاه گفت:
يناديهم يوم الغديرنبيّهم‏ بخم فاسمع بالرسول منادياً

و قال: فمن مولاكم و وليكم‏ فقالوا و لم يبدلوا هناك التعاديا

الهك مولانا و انت ولينا و لن تجدن منا لك اليوم عاصياً

فقال له قم يا على فاننى‏ رضيتك من بعدى اماماً و هادياً

فمن كنت مولاه فهذا وليه‏ فكونوا له اتباع صدق موالياً

هناك دعا اللهم و ال وليه‏ و كن للذى عادى عليّاً معاديا

اين خلاصه‏اى از جريان غدير و تعيين حضرت على‏عليه السلام براى خلافت و امامت بود.قرشى، على اكبر، خاندان وحى، (تهران: دارالكتب الاسلاميه، چاپ اول 1368)، ص 152 - 157.
شايان ذكر است كه واقعه غدير و خطبه پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله در آن، مورد اجماع و اتفاق جميع مسلمانان است و جايگاه ويژه‏اى در نصوص دينى و ادبيات و اشعار مسلمانان اعم از عرب و غير عرب - دارد. در متون اسلامى هيچ روايتى به اندازه اين واقعه، به حد تواتر يا فوق تواتر نرسيده است و احدى را ياراى ترديد در آن نيست. از صحابه پيامبرصلى الله عليه وآله 110 تن و از تابعين 89 تن آن را نقل كرده‏اند و طبقات راوى آن، به 360 تن رسيده است. شاعران بسيارى نيز اين جريان را به نظم درآورده‏اند؛ از جمله:
در قرن اول: حسان بن ثابت انصارى، قيس بن سعد بن عباده انصارى، عمر و بن عاص بن وائل و محمد بن عبداللَّه حميرى.
در قرن دوم: كميت بن زياد، سيد اسماعيل بن محمد حميرى، شعيان بن مصعب كوفى.
در قرن سوم: ابو تمام حبيب بن اوس طايى و دعبل بن على بن رزين الخزاعى و در قرون بعد ده‏ها نفر ديگر.
از اهميت اين واقعه، همان بس كه علامه امينى يازده جلد كتاب ارزشمند الغدير را درباره آن به نگارش درآورده است.
اكنون اين سؤال رخ مى‏نمايد كه اگر اين واقعه در ميان همه مسلمين، اجماعى و مورد اتفاق است، پس اختلاف در چيست؟ در پاسخ گفتنى است: اساس اختلاف بر سر ماهيت و دلالت اين واقعه است؛ يعنى:
الف. اهل تسنن اظهار مى‏دارند كه اين حادثه عظيم تاريخى و سخنان و تأكيدات پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله، به معناى لزوم «محبت و دوستى» حضرت على‏عليه السلام و يا حداكثر معرفى ايشان به عنوان يكى از نامزدهاى خلافت است و هيچ دلالتى بر امامت و زمامدارى و لزوم پيروى از ايشان ندارد! دليل آنان اين است كه «ولايت» چند معنا دارد و يكى از معانى آن «دوستى» است. بنابراين تا زمانى كه به اين معنا قابل حمل است، نمى‏توان به معانى ديگر آن تمسّك جست.
ب. ديدگاه شيعه اين است كه ماهيت اين حادثه و سخنان پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله، نص صريح و قاطع بر امامت و پيشوايى حضرت على‏عليه السلام و لزوم اطاعت از او است. قرينه‏ها و شواهد، به گونه‏اى است كه هرگز نمى‏توان آن را تنها به دوستى و محبت و يا نامزدى خلافت تفسير كرد. دلايل صحّت ديدگاه شيعه عبارت است:
1. معناى ولايت: اگر چه در مواردى ولايت به معناى دوستى نيز به كار مى‏رود؛ ولى لغت شناسان و كتاب‏هاى معتبر لغت‏شناسى، عمدتاً كلمه ولايت را به معناى سرپرستى، عهده‏دارى امور، سلطه، استيلا، رهبرى و زمامدارى معنا كرده‏اند. در اينجا معناى اين كلمه با برخى از مشتقاتش از كتاب‏هاى لغت اهل سنت نقل مى‏شود:
- راغب اصفهانى مى‏نويسد: «وِلايت؛ يعنى، يارى كردن و وَلايت يعنى، زمامدارى و سرپرستى امور و گفته شده است كه وِلايت و وَلايت، مانند دِلالت و دَلالت است و حقيقت آن «سرپرستى» است؛ ولى و مولا نيز در همين معنا به كار مى‏رود».الراغب الاصفهانى، معجم مفردات الفاظ القرآن، ص 570.

- ابن اثير مى‏نويسد: «ولىّ؛ يعنى، ياور و هر كس امرى را بر عهده گيرد، مولا و ولىّ آن است». سپس مى‏گويد: و از همين قبيل است حديث «من كنت مولاه فعلى مولاه» و سخن عمر كه به على‏عليه السلام گفت: «تو مولاى هر مؤمنى شدى»؛ يعنى، «ولى مؤمنان گشتى».ابن اثير، ابوالحسن على بن عبدالواحد، النهاية فى غريب الحديث والاثر، ج 5، ص 227.
- صاحب صحاح اللغة مى‏نويسد: «هر كس سرپرستى امور كسى را به عهده گيرد، ولى او است».الجوهرى، اسماعيل بن حماد، الصحاح فى لغة العرب، تحقيق احمد بن عبدالغفور عطار، (بيروت: دارالعلم للملايين)، ج 6، ص 2528.
- مقاييس اللغة آورده است: «هر كس زمام امر ديگرى را به عهده گيرد، ولىّ او است».معجم مقاييس اللغة، ج 6، ص 141.
حال با گفته‏هاى صريح ارباب لغت، چگونه مى‏توان «من كنت مولاه فعلىّ مولاه» را به «دوستى» صرف معنا كرد و سرپرستى اجتماعى و زمامدارى را از آن جدا ساخت؟ مگر نه اين است كه «ابن اثير» - لغت‏شناس معروف عرب و سنى - خودش تصريح مى‏كند كلمه «مولا» در روايت «من كنت مولاه فعلىّ مولاه» از زبان پيامبرصلى الله عليه وآله و در واكنش عمر در همين معنا به كار رفته است؟
بنابراين استعمال ولايت در دوستى نياز به قرينه دارد و بدون آن، به معناى زمامدارى است. افزون بر آن در اين مورد همه قرينه‏ها به كاربرد آن در زمامدارى و مرجعيت دينى و سياسى و اجتماعى دلالت دارد.
2. خطاب تند و قاطع الهى: اگر حادثه غدير صرفاً براى اعلام دوستى حضرت على‏عليه السلام بود، آيا آن قدر اهميت داشت كه خداوند به پيامبرش وحى كند اگر آن را ابلاغ نكنى، رسالت الهى را انجام نداده‏اى: «يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اَللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ اَلنَّاسِ إِنَّ اَللَّهَ لا يَهْدِى اَلْقَوْمَ اَلْكافِرِينَ»؛ مائده (5)، آيه 67.؛ «اى پيامبر! آنچه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده، ابلاغ كن؛ و اگر نكنى پيامش را نرسانده‏اى. و خدا تو را از [ گزندِ] مردم نگاه مى‏دارد. آرى، خدا گروه كافران را هدايت نمى‏كند». آيا اين اخطار شديد اللحن به خوبى نشان نمى‏دهد كه مسئله بالاتر از اين حرف‏ها است؟ البته محبت اميرمؤمنان‏عليه السلام جايگاه بسيار بلندى دارد و يكى از نشانه‏هاى ايمان است؛ اما مولا در اينجا قطعاً به معناى محبت و منحصر به «ولاى محبت» نيست.
3. دوستى و ولاى محبت در قرآن: با واژه‏هايى چون «حب»، «مودّت» و... اشاره شده است؛ چنان كه در مورد محبت اهل بيت‏عليهم السلام آمده است: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى‏»؛ شورى‏ (42)، آيه 23.؛ «بگو: به ازاى آن (رسالت) پاداشى از شما خواستار نيستم، مگر دوستى درباره خويشاوندان». بنابراين فرو كاستن معناى ولايت به محبت و مودّت و انحصار به آن، مغاير كاربرد قرآنى اين واژه است.
4. دلدارى خدايى: خداوند پيامبرصلى الله عليه وآله را دلدارى داده، مى‏فرمايد: در راستاى اجراى اين مأموريت، خداوند تو را در مقابل توطئه‏هاى مردم محافظت مى‏كند: «وَ اَللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ اَلنَّاسِ» . آيا اين مسئله نشان نمى‏دهد كه اين مأموريت، چنان مهم بوده است كه پيامبرصلى الله عليه وآله بيم آن داشته كه برخى بر اثر هواهاى نفسانى به مقابله برخاسته و عليه دين توطئه كنند؟! آيا فقط با اعلام دوستى حضرت على‏عليه السلام جاى خوف از توطئه بود؟
5. گزينش مكان: پيامبرصلى الله عليه وآله مكان جدا شدن و انشعاب مسافران را خود انتخاب كرد، تا همگى در سخنرانى آن حضرت حضور داشته باشند و نيز دستور داد كسانى كه از آن مكان گذشته بودند برگردند و كسانى هم كه عقب مانده بودند، از راه برسند؛ اين نشانه چيست؟ اينكه دستور دادند شاهدان به غايبان، اطلاع دهند و اين خبر بزرگ را به گوش همگان برسانند، دلالت بر اين ندارد كه مسئله، براى امت اسلامى بسيار مهم و حياتى بوده است؟ آيا عاقلانه است كه پيشواى بزرگ مسلمانان، در آخرين سخنرانى عمومى خود، براى جمعيت باشكوه حج‏گزاران و در آن گرماى سوزان، مسافران خسته و كوفته را گرد آورد و با اين تأكيدات، با آنان سخن بگويد و تنها مقصودش اين باشد كه بگويد: «على را دوست داشته باشيد»؟
6. نزول آيه اكمال: پس از اجراى اين مأموريت، آيه نازل شد كه: «اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِى وَ رَضِيتُ لَكُمُ اَلْإِسْلامَ دِيناً» مائده (5)، آيه 3.؛ «امروز دين شما را برايتان كامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانيدم و اسلام را براى شما [ به عنوان ]آيينى برگزيدم». آيا نزول چنين آيه‏اى دلالت بر اين ندارد كه مسئله، بالاتر از صرف محبت بوده است؟ آيا فقط با دوستى حضرت على‏عليه السلام - نه رهبرى و پيشوايى آن حضرت - دين كامل شد و خداوند اسلام را پسنديد؟ اگر مسئله فقط دوستى و مودّت بود كه در اين رابطه آيه: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِى اَلْقُرْبى‏» «بگو: به ازاى آن [ رسالت‏] پاداشى از شما خواستار نيستم، مگر دوستى درباره خويشاوندان»: شورى (42)، آيه 23.، مدت‏ها پيش از آيه اكمال نازل گشته و از اين جهت نقصى در دين نبود. پس نتيجه مى‏گيريم كه آيه اكمال، پيام بسيار مهم ديگرى در بر دارد.
7. دليل ديگر: معرفى «ثقلين» است كه پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «انّى تارك فيكم الثقلين: كتاب اللَّه و عترتى ...»؛ «من در ميان شما دو چيز گران‏بها به وديعت مى‏گذارم: كتاب خدا و عترتم را». اكنون بايد پرسيد: چرا پيامبرصلى الله عليه وآله عترت را در كنار قرآن و به عنوان «ثقل اصغر» ذكر فرمود؟ آيا محبت اهل بيت‏عليهم السلام هم‏سنگ قرآن است يا امامت و پيشوايى و مرجعيت دينى و سياسى آنان؟
پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود قرآن و عترت از يكديگر جدا نمى‏شوند و امت بايد به هر دو چنگ بزنند. آيا صرف دوست داشتن قرآن، كافى است يا بايد از آن پيروى كرد و آن را امام و پيشواى خود دانست؟ همسنگ قرار دادن قرآن و اهل بيت‏عليهم السلام از سوى پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم، نشان مى‏دهد كه در مورد اهل بيت‏عليهم السلام، نيز بايد همين‏گونه رفتار كرد و آنان را سرمشق، الگو و پيشواى عملى خود قرار داد.
8. پيامبرصلى الله عليه وآله به مسئله ايفاى رسالت و سپس «اولويت» خود بر مؤمنان انگشت مى‏گذارد و بلافاصله موضوع «ولايت» را طرح مى‏كند؛ اين نشان مى‏دهد كه نوع ولايت مطرح شده در اينجا، از همان سنخ ولايت و اولويت پيامبرصلى الله عليه وآله بر مؤمنان است كه به موجب آن پيامبر خدا، حق تصرف در شئون دينى، سياسى و اجتماعى مسلمانان را دارد؛ نه صرف دوستى و محبت (بدون مشروعيت سياسى و اجتماعى).
9. پيامبرصلى الله عليه وآله مسئله ولايت را سه يا چهار بار تكرار مى‏كند؛ اين همه تأكيد براى چيست؟
10. اينكه پيامبرصلى الله عليه وآله در دعاى خويش مسئله يارى كردن امام على‏عليه السلام را مطرح مى‏كنند و بر تنها گذاشتن و يارى نكردن او نفرين مى‏فرستد، قرينه روشنى است بر اينكه ولايت مورد نظر، از نوع ولايت زعامت و رهبرى است، نه صرف محبت و علاقه قلبى؛ زيرا آنچه با اطاعت به نصرت، يارى و همگانى جامعه تلازم دارد، پيشوايى و رهبرى امت است، نه صرف محبت و علاقه قلبى.
11. برپايى حقيقت همراه با امام على‏عليه السلام و همپايى آن دو نيز با ولايت، با معناى رهبرى تناسب دارد. به عبارت ديگر پيشوايى و مرجعيت دينى و سياسى امام على‏عليه السلام است كه مى‏تواند به برپايى حقيقت همگام با آن حضرت بينجامد؛ نه صرف دوستى و محبت آن حضرت.
12. پيامبرصلى الله عليه وآله بعد از اين حادثه فرمود: «اللَّه اكبر! بر اكمال دين و اتمام نعمت و خشنودى خدا به رسالت من و ولايت على بعد از من». نكته مهم در اينجا اين است كه اگر مقصود از «ولايت»، محبت باشد، ديگر قيد «بعد از من»، زايد است؛ زيرا محبت حضرت على‏عليه السلام مقيد به زمان پس از رحلت پيامبرصلى الله عليه وآله نيست. معنا ندارد منظور پيامبرصلى الله عليه وآله را اين بگيريم كه بعد از رحلت من، على را دوست بداريد! زيرا محبت على‏عليه السلام با حيات پيامبرصلى الله عليه وآله قابل جمع است؛ بلكه رهبرى امام على‏عليه السلام است كه پس از آن حضرت مورد نظر است؛ زيرا در يك زمان وجود دو پيشوا در عرض هم ممكن نيست.
13. بعد از اين ماجرا، مردم با حضرت على‏عليه السلام بيعت كردند. مگر دوستى بيعت دارد؟ بيعت در لغت به معناى التزام به فرمان‏بردارى و تبعيت است و حتى ابوبكر و عمر نيز با آن حضرت بيعت كرده، گفتند: «بخٍّ بخٍّ لك يا على! اصبحت و امسيت مولاى و مولى كل مؤمن و مؤمنة».
14. همه حاضران در آن جلسه از خطابه پيامبرصلى الله عليه وآله، مسئله «امامت و پيشوايى حضرت على‏عليه السلام» را فهميدند و بلافاصله «حسان بن ثابت انصارى» از پيامبرصلى الله عليه وآله اجازه گرفت و اشعارى زيبا سرود كه در يكى از ابيات آن، از زبان پيامبرصلى الله عليه وآله چنين مى‏گويد:
فقال له قم يا على! فانّنى‏ رضيتك من بعدى اماماً و هادياً

«پيامبر به او فرمود: اى على! برخيز، خرسندم كه تو امام و هادى بعد از من مى‏باشى».
ذكر اين نكته بايسته است كه «تقرير» - يعنى سكوت و عدم مخالفت پيامبرصلى الله عليه وآله در برابر يك سخن يا رفتار در نزد همه مسلمانان - حجت و جزء سنت است. بنابراين اگر مسئله غدير معنايى غير از امامت داشت، چرا پيامبرصلى الله عليه وآله سخنان «حسان بن ثابت» را تأييد كرده، او را تشويق فرمود؟ چرا ديگران اعتراض نكردند كه منظور پيامبرصلى الله عليه وآله «امامت و هدايت» امت نبوده است؟
15. نكته جالب توجّه ديگر، موضع‏گيرى‏هاى مخالفان مانند «جابر بن نضر» يا «حارث بن النعمان الفهرى» است. در روايت است كه پس از انتشار سخن پيامبرصلى الله عليه وآله در غدير خم، وى نزد پيامبرصلى الله عليه وآله آمد و عرض كرد: «اى محمد! از جانب خدا به ما گفتى شهادت دهيم كه جز خداى يگانه پروردگارى نيست و شهادت دهيم كه تو پيامبر خدايى و نماز بخوانيم و روزه بداريم و حج انجام دهيم و زكات بپردازيم. ما نيز همه اينها را از تو پذيرفتيم؛ ليكن به اين حد راضى نگشتى و پسر عمويت را بر ما برترى دادى و گفتى: «هر كه را من مولاى اويم، اين على مولاى او است». اكنون بگو كه اين سخن را از پيش خود گفتى، يا از جانب خدا؟ پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «سوگند به آنكه جز او خدايى نيست! اين مطلب از سوى خداوند است».
در اين هنگام او برگشت و به سوى اسب خود شتافت؛ در حالى كه مى‏گفت: خدايا! اگر آنچه محمدصلى الله عليه وآله مى‏گويد حق است، پس سنگى بر ما ببار، يا ما را به عذابى دردناك گرفتار كن. هنوز به اسب خود نرسيده بود كه از طرف حق، سنگى بر سرش باريد و او را بر زمين كوبيد و جانش را بگرفت. آن گاه اين آيه نازل شد: «سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ، لِلْكافِرينَ لَيْسَ لَهُ دافِعٌ، مِنَ اَللَّهِ ذِى اَلْمَعارِجِ»؛ معارج (70)، آيات 1 - 3.؛ «پرسنده‏اى از عذاب واقع شونده‏اى پرسيد كه اختصاص به كافران دارد [ و ]آن را بازدارنده‏اى نيست. [ و ]از جانب خداوند صاحب درجات [ و مراتب‏] است».
اكنون بايد ديد چه چيزى در سخن پيامبرصلى الله عليه وآله نهفته بود كه آن مرد خيره سر را برآشفته كرد؟ اگر صرف مسئله محبت و دوستى بود، آيا اين همه لجبازى و خيره‏سرى پديد مى‏آمد؟ به طور مسلّم مسئله بالاتر از اين بود. زيرا شخص ياد شده از طرفى دلى پر كينه نسبت به حضرت على‏عليه السلام داشت و از سوى ديگر، مى‏ديد با ولايت آن حضرت، بايد عمرى تحت فرمان و رهبرى ايشان سپرى كند واز سر بى‏خردى و كبر و كژانديشى، مرگ و عذاب را بر ولايت مولاى متقيان و فخر كائنات ترجيح داد.براى آگاهى بيشتر ر.ك: الغدير، ج 1، صص 239-246.
16. خود امير مؤمنان‏عليه السلام و ائمه اطهارعليهم السلام در اثبات امامت بارها به حديث غدير استناد كرده‏اند. عامربن واثله مى‏گويد: «در روز شورى با على‏عليه السلام كنار درب خانه ايستاده بودم و شنيدم او خطاب به آنان فرمود: من براى شما دليلى مى‏آورم كه احدى نمى‏تواند بر آن خدشه‏اى وارد كند. سپس فرمود:
اى جماعت! آيا در ميان شما كسى هست كه پيش از من به يگانگى خداوند ايمان آورده باشد؟ گفتند: نه!
- آيا در بين شما كسى هست كه برادرى چون جعفر طيّار داشته باشد كه با ملائك پرواز مى‏كند؟ گفتند: نه!
- آيا كسى از شما غير از من عمويى همچون حمزه شمشير خدا و شمشير رسول خداصلى الله عليه وآله- دارد؟ گفتند: نه!
- آيا غير از من كسى از شما همسرى چون فاطمه، دختر پيامبرصلى الله عليه وآله و سرور زنان اهل بهشت دارد؟ گفتند: نه!
- آيا كسى از شما فرزندانى مانند حسن و حسين دو سرور جوانان اهل بهشت دارد؟ گفتند: نه!
- آيا كسى از شما هست كه [ به دستور قرآن‏] پيش از نجوا با پيامبرصلى الله عليه وآله صدقه داده باشد؟ گفتند: نه!
- آيا در ميان شما غير از من كسى هست كه پيامبرصلى الله عليه وآله درباره‏اش فرموده باشد: «من كنت مولاه فعلىٌ مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه وانصر من نصره، ليبلّغ الشاهد الغائب؟» گفتند: نه!براى آگاهى بيشتر ر.ك: الغدير، ج 1، صص 159- 213..
17. اگر مقصود از ولايت، همان محبت و دوستى باشد، آن گاه دعاى بعدى پيامبرصلى الله عليه وآله كه فرمود: «و احبّ من احبّه» تكرار و لغو خواهد بود. بنابراين وجود هر دو سخن نشان مى‏دهد كه اينها، دو موضوع متفاوت بوده و ولايت برتر از صرف محبت است؛ هر چند از لوازم ولايت، محبت و دوستى ولىّ است.
در پايان گفتنى است در رابطه با حقانيت شيعه، هزاران كتاب و مقاله به نگارش درآمده كه بسيارى از آنها مانند عبقات‏الانوار نوشته ميرحامد حسين لكنهوى، مشتمل بر ده‏ها مجلد است و تمام منابع و مدارك آن، بدون استثنا از منابع اوليه اهل سنت مى‏باشدبراى مطالعه بيشتر ر.ك:
الف. امينى، ابراهيم، بررسى مسائل كلى امامت؛
ب. مطهرى، مرتضى، امامت و رهبرى، (قم: صدرا)؛
پ. تيجانى سماوى، آن گاه هدايت شدم، ترجمه: سيد محمد جواد مهرى؛
ت. همو، اهل سنت واقعى كيست؟، ترجمه: سيد محمد جواد مهرى؛
ث. همو، از آگاهان بپرسيد، ترجمه: سيد محمد جواد مهرى؛
ج. علامه عسكرى، عبداللَّه بن سبا، ج 1- 3؛
چ. همو، نقش ائمه در احياى دين، ج 1- 15؛
ح. همو، يكصد و پنجاه صحابى ساختگى؛
د. همو، نقش عايشه در تاريخ اسلام؛
ذ. همو، انديشه‏هاى اسلامى در ديدگاه دو مكتب (ترجمه معالم المدرستين)، ج 1- 2،
ر. علامه سيد شرف الدين، رهبرى امام على‏عليه السلام در قرآن (ترجمة المراجعات)؛
ز. علامه طباطبايى، شيعه در اسلام؛
ص. علامه جواد شرى، شيعه و تهمت‏هاى ناروا؛
ض. حسينى نسب، سيد رضا، شيعه پاسخ مى‏گويد؛
ط. صالح الوردانى، فريب؛
ظ. جواد مهرى، سيد محمد، خاطرات مدرسه؛
ع. نجمى، محمد صادق، سيرى در صحيحين؛
غ. اللكنهوى، ميرحامد حسين، عبقات الانوار فى امامة الائمة الاطهار، بى‏تا، بى‏جا؛
م. شهيد تسترى، احقاق الحق؛.

از ادله گذشته به خوبي مي توان استفاده برد که امام علي(ع) و ياران فرزندش داراي مقام و امامت مي باشند و ولايت به اين معني است که رياست همگاني و فراگير بر جامعه اسلامي در همه امور ديني و دنيوي مخصوص دوازده امام است و کساني که بخواهند حکومت مشروع داشته باشند بايد با اذان و اجازه آنها باشند در واقع امامان ولايتشان به اين معني است که آنها وارثان پيامبر هستند و مقامات پيامبر(ص) را جز نبوت دار هستند.

پرسمان دانشجویی