تكامل عقل در آخرت | کتابخانه مجازی الفبا

آيا عقل انسان (نه عقل جسمي) بعد از مرگ امکان دارد که به عالم اثيري (جهان ارواح) منتقل شود، اگر اين چنين است عقل مي تواند در آن عالم تکامل يابد يا خير؟ اين تکامل به چه صورت است؟

1. عقل جسمی از نظر حکمای اسلامی معنی ندارد ؛ مگر اینکه منظور حضرت عالی از آن همان عقل جزئی یا عقل معاش و امثال آن باشد. حکما در تعریف عقل ــ اعمّ از عقل بشری یا عقول مجرّد ــ گفته اند: عقل جوهری است مجرّد از مادّه و آثار آن. این عقل اگر به بدنی جسمانی تعلّق داشته باشد آن را عقل جزئی گویند و اگر مجرّد از تعلّق به بدن باشد آن را عقل کلّی نامند.
و مراد از جزئی و کلّی در این نام گذاری ، جزئی و کلّی منطقی نیست ـ که صفت مفهوم است ـ بلکه مقصود جزئی و کلّی سِعی و وجودی است که آن را جزئی و کلّی عرفانی گویند.
2. عالم اثیری به معنای عالم ارواح نیست ؛ مگر از دیدگاه کسانی که به خیال خام ، روح را امری مادّی دانسته اند. از نظر حکمای قدیم ، عالم اثیر ، بخشی از عالم مادّه است. اثیر ، که مادّه اجرام سماوی شمرده می شد ، عنصر پنجمی بوده در کنار چهار عنصر ، آب (مایع) ، هوا(گاز) ، خاک(جامد) و آتش(پلاسما).
«... بدان كه عالمها پيش اهل حكمت سه‏اند: [يكى را] عالم عقل گويند ... و يكى را عالم نفس و عالم ديگر را، عالم جسم گويند و آن دو قسمت است: يكى اثيرى و ديگر عنصرى ...».(مجموعه مصنّفات شیخ اشراق ، ج 3؛ هياكل النّور، ص 96)
«... پس اجسام منقسم شد به «اجسام اثيرى» كه صورت ايشان ثابت است و «عنصرى» كه ايشان كائن فاسدند و صور ايشان متغيّر است، و عنصريّات منفعلند از اثيريّات ...».( ؛ الواح عمادى، ص 22)
«... و بدان كه آتش را يك طبقه است و آن را «كره ی اثير» خوانند و مكان او زير فلك قمر است و آن ، آتش صرف است و او را رنگى نيست ...».( همان مجموعه ، ج 3؛ بستان القلوب، ص 348)
اگر چه كلمه اثير از ريشه اثر، در عربى، به معنى برگزيده و عالى و مصفّا آمده است، امّا به عنوان يك اصطلاح فلسفى، معرّب کلمه ی يونانى اثر Aether و معرّب کلمه ی لاتينى ايثر Aither است. و همچنانكه در عبارات فوق از آثار شيخ اشراق ديده مى‏شود، در فلسفه، به دو معنى به كار رفته است:
1. نوعى جسم بسيط كه از عنصر پنجمى غير از عناصر اربعه بوده و جرم افلاك را تشكيل مى‏دهد و دستخوش كون و فساد و خرق و التيام نمى‏گردد.
2. كره ی آتش كه بالاى كره ی هوا ( جوّ زمین) و زير فلك قمر است، كه مایع مانندی رقيق و تُنُك و بى‏وزن است و طبق عقيده ی قدما فضاى فوق هواى كره زمين را فراگرفته است.
اثير و پس هوا پس آب و پس خاك .......... كه زادستند اين هر چار ز افلاك
3. طبق برخی انگاره های فلسفی ، انسان دارای دو بدن است که در طول یکدیگر قرار دارند. یعنی یکی ظاهر و دیگری باطن آن است. بدن ظاهری همان بدن محسوس است ؛ امّا بدن باطنی ، که آن را بدن مثالی ، بدن برزخی و بدن ملکوتی گویند ، به وسیله ی حواسّ قابل ادراک نیست.
این بدن ، که موجودی برزخی است ، از هر جهت شبیه بدن مادّی ، ولی فاقد مادّه است. لذا حرکت و زمان ، به معنی متداول آن ، را هم ندارد. چون حرکت و زمان لازمه ی مادّه هستند. بدن مثالی از جهاتی شبیه صور خیالی انسان یا مثل صوری هستند که انسان در خواب می بیند. ــ توجّه: حرکت موجودات خیالی یا موجودات رؤیت شده در خواب ، حرکت اصطلاحی نیست بلکه صورت حرکت است. نظیر حرکت شخصیّتهای فیلمها که حرکت آنها نتیجه ی پیاپی دیده شدن تصاویر ثابت است. ــ
امّا روح موجودی است صد در صد مجرّد که نه تنها فارغ از مادّه بلکه از شکل و رنگ و اندازه و دیگر آثار موجود مادّی نیز مبرّاست. عقل جزئی آدمی نیز یکی از قوای روح بوده دارای همین خواصّ است.
لذا روح و به تبع آن عقل ، هیچگاه به طور مستقیم به بدن مادّی تعلّق نمی گیرند. آنچه به بدن مادّی تعلّق گرفته آن را زنده و متحرّک می سازد بدن مثالی است ؛ و روح و عقل ، که موجوداتی فوق برزخی و از سنخ عالم جبروتند ، به واسطه ی بدن مثالی با بدن مادّی در ارتباطند. البته باید توجّه داشت که ارتباط بدن مثالی با بدن مادّی به این معنی نیست که بدن مثالی داخل بدن مادّی می شود ؛ بلکه ارتباط این دو ، مثل رابطه ی بین معنی و لفظ است.
جایگاه معنا ذهن است و جایگاه لفظ ، که صوت یا نوشته است ، عالم خارج می باشد امّا رابطه ای بین این دو برقرار است که به واسطه ی آن لفظ از معنا از همدیگر تأثیر می پذیرند.
رابطه ی بین روح و بدن مثالی و همچنین رابطه ی بین بدن مثالی و بدن مادّی نیز چنین است با این تفاوت که رابطه ی لفظ و معنا قراردادی و اعتباری ، ولی رابطه روح و بدن مثالی و بدن مادّی ، تکوینی و حقیقی است.سخن امير المؤمنين عليه السّلام نیز ناظر به همین مطلب است که فرمودند: « الرّوح في الجسد كالمعنى في اللّفظ. ــ روح در جسد مثل معنی در لفظ است.»(الحديت ، آیةالله فلسفی ، ج‏1 ،ص 229 ) ــ البته در این کلام حضرت مولی ، جسد اعمّ از جسد برزخی و مادّی به کار رفته است. ــ
پس هنگام مرگ ، حقیقتاً چیزی از بدن مادّی انسان خارج نشده و به عالم برزخ نمی رود. بلکه روح و بدن مثالی انسان ، تعلّق خود را از بدن مادّی قطع نموده او را رها می کنند. البته این قطع رابطه همواره از سوی عالم مادّه است نه از سمت برزخ. به عبارتی این بدن مادّی است که به علل گوناگونی مثل به انتها رسیدن حرکت جوهری ، مریضی ، نابود شدن اعضاء در اثر تصادف و امثال این امور ، قابلیّت خود برای حفظ تعلّق را از دست می دهد.
4. بنا به برخی نگره های فلسفی ، تکامل به معنای دنیایی آن ، که نتیجه ی حرکت ــ اعمّ از حرکت ارادی و غیر ارادی ــ است ، در عالم برزخ و مافوق آن (عالم ارواح و عقول یا عالم جبروت) معنی ندارد ؛ چرا که چنین تکاملی لازمه ی مادّه بوده بدون آن ممکن نیست.
حقیقت تکامل دنیایی یک موجود ، چیزی نیست جز شکوفا شدن و به فعلیّت رسیدن تدریجی استعدادها و قوای وجودی آن موجود ؛ که این همان تعریف اصطلاحی حرکت در فلسفه است. پس تکامل یعنی خروج تدریجی از حالت بالقوّه به سوی حالت بالفعل. و بالقوّه بودن و حالت قابلی داشتن صفت خاصّ مادّه است. لذا حرکت و تکامل به این معنی در موجودات برزخی و جبروتی وجود نخواهد داشت. و چون زمان نیز مقدار حرکت است لذا این موجودات ، از زمان نیز منزّه خواهند بود.
امّا تکامل به معنای تجدّد امثال که نوعی صیرورت و از ظاهر به باطن رفتن است ، در تمامی عوالم وجود ممکن و بلکه متحقّق است.« أَلا إِلَى اللَّهِ تَصيرُ الْأُمُورُ. ــــــــ آگاه باشید که همه ی امور به سوی الله در حال شدن هستند.»(الشورى:53ا). امّا اینکه تجدّد امثال چیست؟ بحثی کاملاً فنّی در عرفان نظری است که تبیین آن برای غیر اهل فنّ نزدیک به محال است. لذا ذکر آن در این نامه فایده ای نخواهد داشت. برای باریابی به صاحت چنین حقیقتی گذر از هفت خوان فلسفه و ورود به طور عرفان نظری و داشتن سینه ای سینایی الزامی است.

پرسمان دانشجویی