تفاوت رحمان و رحيم | کتابخانه مجازی الفبا

دو تا از صفات خدا يكي «رحيم» و ديگري «رحمان» را توضيح دهيد.

رحمان و رحيم دو صفتي هستند كه از مادّه رحمت اشتقاق يافته‌اند، دو صفت انفعالي هستند كه از نظر لغت هنگامي بكار مي‌روندكه انسان با فرد محتاج و مضطري برخورد كند و منفعل ‌شود و رقّت قلبي به او دست دهد و در مقام رفع حاجتش برآيد ولي چون اين معنا در مورد خداوند صادق نيست لذا بايد نواقص اين معنا را حذف نموده و نتيجة آن را كه همان تفضّل و احسان ورفع جاجتِ حاجتمند است به خدا نسبت داد لذا در فارسي به بخشنده و بخشايشگر ترجمه شده است.1
و لي بايد گفت اين دوكلمه نيز معادل فارسي ندارند كه رسانندة معنايشان باشد، اينكه رحمان را به بخشنده ترجمه مي‌كنند. ترجمة «جواد» است و«جواد يعني كسي كه چيزي دارد و بدون عوض مي‌بخشد.» مهربان نيز كه ترجمه رحيم است در واقع ترجمة «رَؤُوف» مي باشد كه هر دو از صفات ديگر خداوند هستند.
رحمت (رحمان و رحيم) در جايي است كه موجودي نيازمند ومستحق و قابل ترحم باشد و رقّت قلب انساني باعث شود كه به او رحم كند.
ه: فرق رحمان و رحيم:
الف: رحمان بر وزن فَعلان صيغه مبالغه است و بر كثرت و بسياري رحمت دلالت مي كند ولي رحيم بر وزن فعيل صفت مشبّهه است كه بر ثبات و بقاء لا ينقطع و دائم بودن رحمت دلالت مي‌كند.
امام صادق (ع) فرمودند:«اَلرحمانُ، اسمٌ خاص لِصفَه عامَّه، والرحيمُ، اسمُ عام لصفه خاصّه.»2 رحمان = كثير الرحمه رحيم = دائم الر حمه
رحمت رحمانيه الهي همان رحمت كثير و واسعه‌اي است كه در كلّ هستي گسترده است. «رحمتي وسعت كل شيء»3 يا در دعاي كميل مي‌خوانيم: «و برحمتك الّتي وسعَت كلَّ شيء» بنابراين رحمت رحمانيه شامل حال عموم
در زبان عربى كلماتى كه بر وزن فعلان است دلالت‏بر كثرت مى‏كند مثل عطشان كه به معناى عطش كثير است. و كلماتى كه بر وزن فعيل است كه اصطلاحا آنرا صفت مشبه مى‏گويند دلالت‏بر نوعى ثبات و دوام مى‏كند.
رحمان كه بر وزن فعلان است دلالت‏بر كثرت و وسعت مى‏كند و مى‏رساند كه رحمت‏حق همه جا گسترش پيدا كرده و همه چيز را فرا گرفته است.
اصولا هر چيزى; چيز بودنش مساوى با رحمت‏حق است چون وجود و هستى عين رحمت است; چنانكه در سوره اعراف آيه 56 آمده است و رحمت و سعت كلى شى‏ء (رحمت من همه چيز را فرا گرفته است) و در دعاى كميل مى‏خوانيم و برحمتك التى وسعت كلى شى‏ء.
اين گونه رحمت‏حق استثناء ندارد; و اينطور نيست كه شامل انسانها باشد و غير انسانها را شامل نشود و يا در انسان‏ها تنها انسانهاى مؤمن را فرا گيرد، خير; بلكه سراسر گيتى مشمول رحمانيت‏حق است و يا عين آن است‏يعنى آنچه در عالم هستى هست رحمت‏حق است.
درسى كه مى‏توان از جمله بسم الله الرحمن الرحيم آموخت اين است كه آنچه كه از خدا به عالم مى‏رسد دو گونه نيست; خير و شر. بلكه آنچه از او مى‏رسد جمله نيكو و رحمت است و اين رحمت‏شامل جماد و نبات و حيوان و انسان به تمام اقسامش مى‏گردد چون اصولا فاتحه و گشايش هستى با رحمت‏حق است.
و اما رحيم كه بر وزن فعيل است دلالت‏بر رحمت لاينقطع و دائم حق مى‏كند. رحمان كه دلالت‏بر رحمت واسعه پروردگار مى‏كرد و شامل همه موجودات مى‏گشت ولى بالاخره در اين عالم يك سلسله از موجودات پس از هستى معدوم مى‏شوند و فانى مى‏گردند. ولى رحيم نوعى از رحمت است كه جاودانگى دارد و تنها شامل آن بندگانى است كه از طريق ايمان و عمل صالح; خود را در مسير نسيم رحمت‏خاصه حق قرار داده‏اند!!
پس پرودگار يك رحمت عام دارد و يك رحمت‏خاص. با رحمت عام خودش همه موجودات را آفريده است كه از جمله آنان انسان است.
انسان كه تنها موجود مكلف است و خودش مسئول خويش است اگر وظائف و تكاليفى كه به عهده‏اش نهاده شده بود انجام دهد; مشمول رحمت‏خاص الهى خواهد شد. رحمان اشاره به آن رحمت‏بى‏حسابى است كه همه جا كشيده و مؤمن و كافر و حتى انسان و جماد و نبات و حيوان ندارد ولى رحيم اشاره به رحمت‏خاص است كه به انسانهاى مطيع و فرمانبردار اختصاص دارد.
موجودات و عموم انسانها از مؤمن و كافر مي‌شود «از قبيل حيات و زندگي و روزي دادن» باران رحمت بي‌حسابش همه را رسيده و خوان نعمت بيدريغش همه جا كشيده ...
آيت الله خويي اين قول را پذيرفته با اين استدلال كه در هيچ مورد ديده نشده است كه گفته شود: «اِنَّ اللهَ بِالنّاسِ اَوْ بِالْمُؤْمِنينَ لَرَحْمَنٌ.»: خداوند به مردم يا به مؤمنان رحم كننده است، يعني هر گز كلمة « رحمان» را در مقام استعمال با ناس يا مؤمنين و يا با هر كلمه و قيد ديگري محدود و مقيّد نمي كنند، ولي در كلمة « رحيم» اينگونه استعمال شايع است كه مي گويند: ««اِنَّ اللهَ بِالنّاسِ اَوْ بِالْمُؤْمِنينَ لَرَحيمٌ.»4
امّا رحمت رحيميّه او تنها به مؤمنين افاضه مي‌شود ، « و كان بالمومنين رحيماً » و يا « انَّهُ بِهم رؤُوفٌ رحيم » ؛ روايات ما هم همين معنا را تأييد مي‌كند ، امام صادق (ع) مي فرمايد:« وَاللهُ اِلهُ كُلِّ شيءٍ الرحمنُ بجميع خَلْقِهِ، الرحيمُ بالمؤمنين خاصَّهً.»5
1- الميزان في تفسير القرآن، 1/21 .
2- فيض كاشاني، محمّد بن مرتضي، تفسير الصافي، 1/51 .
3- قرآن كريم، 7/156.
4- البيان، 2/742 .
5- كليني، محمّد بن يعقوب، كافي، باب معاني الأسماء و اشتقاقها، 1/144 .

خداوند اله هر چيزي است و رحمان است و رحمانيّت او شامل مخلوقات مي‌شود ، رحيم است و رحيميّت او شامل مؤمنين خاص است.
ب : رحمان از اسماء مختص خداوند است و در مورد غير خداوند استعمال نمي‌شود (اگر 57 مورد كلمة رحمان را كه در قرآن آمده است بررسي نمائيم اين حقيقت بدست مي آيد.)ولي رحيم در مورد غير خداوند هم استعمال مي‌شود چنانكه درباره پيامبر اكرم (ص) آمده است:بالمؤمنين رؤوف رحيم.1
پس پروردگار یک رحمت عام دارد و یک رحمت خاص. با رحمت عام خودش همه موجودات را آفریده است که از جمله آنان انسان است. انسان که تنها موجود مکلف است و خودش مسئوا خویش است اگر وظائف و تکالیفی که به عهده اش نهاده شده بود انجام دهد؛ مشمول رحمت خاص الهی خواهد شد.
رحمان اشاره به آن رحمت بی حسابی است که همه جا کشیده و مؤمن و کافر و حتی انسان و جماد و نبات و حیوان ندارد ولی رحیم اشاره به رحمت خاصی است که به انسانهای مطیع و فرمانبردار اختصاص دارد.

در روایات فرق رحمان و رحیم اینچنین بیان شده است: عن امام صادق علیه السلام: والله اله کل شیء، الرحمن لجمیع خلقه؛ الرحیم بالمؤمنین خاصه؛ خداوند، خدای همه چیز است، رحمانیت او برای تمام مخلوقات و رحیمیت او مخصوص مؤمنین است. ( کافی، توحید صدوق، تفسیر عیاشی )


1- قرآن كريم، 9/128

پرسمان دانشجویی