يقين به خدا | کتابخانه مجازی الفبا

دختري هستم که در خانواده مذهبي بزرگ شده ام و خيلي به مسائل مذهبي و قرآني اهميت مي دهم اما متأسفانه گاهي اوقات در مورد برخي صفات خداوند سوالات بي شماري برايم پيش مي آيد مثلا اينکه خداوند از روز ازل بوده يا اينکه خداوند تنها و مطلق است وحي. سوالات بيشمار مرا آزار مي دهد، لطفا ياريم کنيد تا به يقين کامل برسم و رضاي پروردگارم را جلب کنم.

يک. نگرشي کلي در باب اوصاف الهي
ما چون در طبيعت پرورش يافته‏ايم و با آن انس گرفته‏ايم و هر چه ديده‏ايم جسمانى و داراى مكان و زمان معين بوده وابعاد و اشكال مخصوصى داشته است، هنگام شناخت صفات خدا گرفتار تشبيه مى‏شويم و تصور ذاتى كه نه جسم دارد، نه مكان و نه زمان و در عين حال نامحدود است و برتمام زمان‏ها و مكان‏ها احاطه دارد، برايمان دشوار است.

زيرا محتاج به بلندپروازى فكر و انديشه وخالى ساختن آن از تصوراتى است كه نسبت به موجودات مادى و طبيعى داريم. به همين جهت، نخستين شرط شناسايى صفات خداوند، نفى صفات مخلوقات از آن ذات مقدس و تشبيه نكردن او به موجودات محدود عالم طبيعت است. درك اين حقيقت، كه ذات خداوند با موجودات جسمانى اطراف ما شباهت ندارد، كليد رمز اين بحث است كه با كشف آن مى‏توان با صفات خدا آشنا شد.

دستيابى به پاسخى دقيق و روشن، متوقف بر تبيين حقيقت زمان از يك سو و بيان اوصاف موجودات مادى و مجرد از سوى ديگر است. از اين رو طى چند مرحله به سوى پاسخ اين سؤال خواهيم رفت.

1ـ حقيقت زمان: الف) زمان، امتداد است، (بداية الحكمه، علامه طباطبائى، ص 78 و هستى‏شناسى، عبدالرسول عبوديت، ص 328) امتداد، عبارت است از چيزى كه عقل انقسام آن را به اجزاء (دو جزء يا بيشتر) ممكن بداند (خواه تقسيم آن در خارج براى انسان ممكن باشد، خواه ممكن نباشد) به عنوان مثال خط (و نيز سطح و حجم)، يك امتداد است زيرا از نظر عقل قابل انقسام به دو پاره خط است و هر يك از آن دو پاره خط نيز خود قابل انقسام به دو پاره خط ديگر است و اين قابليت تقسيم پذيرى همواره ادامه دارد و از نظر عقل ممكن است هر چند در خارج وقتى ما تقسيم را ادامه دهيم به جائى مى‏رسيم كه پاره خط آنقدر كوتاه مى‏شود كه ما نمى‏توانيم آن را تقسيم كنيم امّا همين پاره خطى كه در خارج قدرت بر تقسيم آن نداريم، از نظر عقل قابل تقسيم است چون به حكم خط بودن ـ بر خلاف نقطه ـ بُعد دارد و از همين رو عقل آن را قابل انقسام مى‏داند.

«زمان» نيز، امتداد است يعنى امرى پيوسته است كه از نظر عقل قابل انقسام به اجزاء كوچك‏تر است به عنوان مثال هر ساعت را مى‏توان به شصت جزء تقسيم كرد و دقيقه ناميد و هر كدام از آن اجزاء را به شصت جزء تقسيم كرد و ثانيه ناميد و هر ثانيه نيز قابل انقسام به هزارم ثانيه و هر هزارم ثانيه قابل انقسام به اجزاء ديگر است و اين قابليت تقسيم پذيرى همچنان ادامه خواهد يافت.

نتيجه سخن: هر چيزى را كه داراى نوعى اتصال و پيوستگى است به گونه‏اى كه تقسيم آن از نظر عقل ممكن است، امتداد مى‏نامند و زمان امتداد است. ب) زمان، امتداد سيال است (توضيح: در كتب فلسفه‏اى كه به زبان عربى است از امتداد به (كم متصل) و از سيال به (غير قارالذات) تعبير شده است)، (هستى‏شناسى، عبدالرسول عبوديت، ص 350). امتداد دو گونه است: 1ـ امتداد پايدار 2ـ امتداد سيّال (در كتب فلسفى، از امتداد به «كم متصل» و از پايدار به «قار الذات» و از سيال به «غير قار الذات» تعبير شده است). امتداد پايدار: امتدادى است كه اجزاى آن، همه با هم موجودند مانند اجزايى كه براى يك خط متصور است. امتداد سيال: امتدادى است كه اجزاى آن، هرگز با هم در وجود جمع نمى‏شوند؛ بلكه به تدريج يكى پس از ديگرى، موجود و معدوم مى‏شوند، به گونه‏اى كه در آنِ واحد همواره يك جزء موجود است و ساير اجزاى آن، يا قبلاً موجود شده و الان معدوم گشته‏اند و يا بعدا موجود خواهند شد.

زمان از اين گونه است يعنى امتدادى است كه اجزاى آن هيچ گاه با هم موجود نيستند، بلكه همواره تنها يك جزء موجود است كه در آنِ بعد معدوم و جزء ديگر موجود مى‏شود. از اين رو زمان به گذشته و حال و آينده تقسيم مى‏شود. گذشته، معدوم شده؛ آينده هنوز موجود نشده و تنها حال موجود است و همواره حال، گذشته مى‏شود و آينده، حال (از آنجا كه هر جزء فرضى زمان، خود داراى امتداد است و هر اندازه هم كه تقسيم شود باز قابل انقسام عقلى است؛ هر جزء فرضى زمان را كه در نظر بگيريد ـ هر اندازه هم كه كوچك باشد مثلاً يك ميليونيم ثانيه يكباره موجود نمى‏شود بلكه به تدريج موجود مى‏شود) نتيجه: زمان، امتداد سيال است يعنى، امر متصل و به هم پيوسته‏اى است كه اجزاء آن با هم در وجود جمع نمى‏شوند بلكه به تدريج و يكى پس از ديگرى موجود مى‏گردند. ج) زمان، امتداد سيال شى‏ء متحرك است. حقيقت زمان ـ چنان كه گذشت ـ امتداد سيال است؛ امّا بايد توجه داشت كه زمان ـ به عنوان يك امتداد ـ وجودى مستقل از ساير اشيا ندارد، بلكه امتدادِ شى اى است كه داراى حركت است. توضيح: حركت، عبارت است از تغيير تدريجى؛ مانند: تغيير تدريجى دماى آب از يك درجه به هشتاد درجه و تغيير تدريجى يك دانه كاشته شده در زمين به يك نهال و يك نطفه به يك انسان بالغ.

حركت به معناى دقيق فلسفى آن، تغيير دفعى و آنى را در بر نمى‏گيرد. از همين رو حركت داراى امتداد و پيوستگى است و اين امتداد، امتدادى سيال است يعنى اجزاى فرضى آن هيچ گاه با هم موجود نيستند؛ بلكه به تدريج و يكى پس از ديگرى موجود مى‏شوند. با توجه به اينكه قبلاً معلوم شد كه «زمان، امتداد سيال است»، اكنون رابطه ميان حركت و زمان مشخص مى‏شود و آن اينكه: هر حركتى داراى زمان است و زمان همان امتداد سيال است كه در هر حركت وجود دارد به عبارت ديگر، زمان امتداد و بُعد شئ متحرك است. از اين رو، زمان بر خلاف تصوير ساده ذهنى ما، امرى مستقل و جداى از ساير اشياء نيست بلكه بُعد و امتداد شئ متحرك است.

همان گونه كه طول و عرض و ارتفاع وجودى مستقل و جداى از جسم ندارند بلكه امتداد ـ از نوع پايدار ـ و بُعد جسم هستند؛ زمان نيز وجودى مستقل و جداى از جسم ندارند بلكه امتداد ـ از نوع سيّال ـ و بُعد چهارم آن است. د) هر حركت، زمان مخصوص به خود دارد. همان گونه كه طول، عرض و عمق، امرى مستقل و جداى از جسم نيستند؛ بلكه ابعاد و امتدادهاى هر جسم هستند و از اين رو هر جسمى، طول، عرض و عمق مخصوص به خود دارد. همچنين زمان، امرى مستقل و جدا از حركت نيست؛ بلكه بُعد حركت و امتداد آن است لذا هر حركتى، زمان مخصوص به خود دارد و ما به تعداد حركت‏هاى موجود در عالم هستى، زمان داريم.

بنابراين، اين تصوير ساده ذهنى ـ كه زمان امرى مستقل و جداى از حركت است و سپس حركت با آن مقايسه و بر آن منطبق مى‏شود ـ تصوير درستى نيست. تصوير ساده اين است كه زمان امر مستقلى است كه از ازل وجود داشته و سپس در بستر زمان، حركت‏هايى پيدا شده است؛ مثلاً نطفه‏اى به كودكى تبديل شده و آن كودك به سن جوانى و پيرى رسيده، سپس فرزند او همين مسير را طى كرده است در حالى كه واقع مطلب اين است كه هر حركتى، بُعد و امتدادى مخصوص خود دارد كه زمانِ آن حركت است.

از اين رو هر حركت زمان مخصوص به خود دارد؛ ليكن براى مقايسه اندازه حركت‏هاى مختلف با هم، زمانِ يكى از حركت‏ها را واحد و مقياس عام قرار داده‏ايم و آن زمانِ حركت وضعى زمين (حركت زمين به دور خودش) است. اين زمان را 24 قسمت كرده‏ايم و هر قسمت را يك ساعت ناميده‏ايم و هر ساعت را شصت قسمت كرده و دقيقه ناميده‏ايم و هر دقيقه را شصت قسمت كرده و ثانيه ناميده‏ايم. همچنين سى واحد از اين زمان را يك ماه و دوازده ماه را يك سال و صد سال را يك قرن ناميده‏ايم. بنابراين، زمانِ عام هم خود زمانِ يك حركتى خاصى است (حركت وضعى زمين) كه براى سادگى در هنگام مقايسه زمان‏ها با يكديگر، آن را معيار عمومى قرار داده‏ايم؛ مانند اين كه متر را مقياس عام براى سنجش طول قرار مى‏دهيم. ه) زمان، ويژگى موجوداتى است كه داراى حركت و تغييراند. با توجه به حقيقت زمان (امتدادِ سيال شى‏ء متحرك)، زمان ويژگى موجودِ متغيّر و متحرك است. از اين رو هر موجودى كه داراى حركت و تغيير است، زمان دارد و هر موجودى كه حركت ندارد، زمان ندارد (نظير طول، عرض و عمق كه ويژگى موجود مادى و جسم است).

هر موجودى كه داراى جسم است، طول، عرض و عمق دارد و هر موجودى كه جسم ندارد، طول و عرض و عمق ندارد. همان گونه كه در مورد موجودى كه جسم ندارد، بى معنا است كه براى آن طول و عرض ذكر كنيم (مثلاً نمى‏گوييم «ناراحتى من از اين موضوع، چهل متر طول دارد»)؛ در مورد موجودى كه حركت و تغيير ندارد، نيز بى معنا است كه تغييرات زمانى به كار بريم و آنها را در ظرف زمان قرار دهيم. 2ـ حقيقت مكان: الف) تعريف مكان، (هستى‏شناسى، عبدالرسول عبوديت، ص 342): هر موجودى كه داراى امتدادهاى سه گانه (طول، عرض و عمق) است، اين امتدادهاى سه گانه‏اش فضايى را اشغال مى‏كند.

فضائى كه اين امتدادهاى سه گانه را احاطه كرده است، مكان آن موجود ناميده مى‏شود. (گاهى از باب مسامحه تنها به يكى از سطوحى كه جسم را احاطه كرده توجه مى‏كنيم و به ساير سطوحى كه در برگيرنده جسم است نظر نمى‏كنيم؛ (مثلاً مى‏گوييم: مكان فلان كتاب، روى ميز است يا مكان رضا، فلان قطعه از زمين است (توجه ما به سطح زيرين كتاب و زير پاى رضا است). ب ) مكان، ويژگى موجوداتى است كه جسم‏اند: با توجه به تعريف بالا، معلوم شد كه مكان خصوصيت موجوداتى است كه داراى ابعاد سه گانه‏اند (يعنى موجود جسمانى)؛ زيرا جسم، جوهرى است كه ابعاد سه گانه دارد. 3ـ نتيجه زير از شناخت حقيقت زمان و مكان به دست مى‏آيد: يكم: موجود مجرد، فراتر از مكان و زمان است؛ زيرا مكان ويژگى موجودى است كه جسم دارد. از اين رو مكان داشتن در مورد موجود غير جسمانى، معنا و مفهومى ندارد، زيرا در جهات سه گانه امتداد ندارد تا مكان اشغال كند. زمان نيز ويژگى موجوداتى است كه داراى حركت و تغييراند.

از اين رو موجود مجرد ـ كه مجرد از ماده است تغيير و حركت ندارد تا مقدار حركت (زمان) داشته باشد، لذا موجود مجرد فرا زمان است. دوّم: موجود مكانى و زمانى، ناقص و محدود است. زمان و مكان، نشانگر نقص و كاستى موجود زمان‏مند و مكان‏مند است؛ زيرا موجود مكان‏مند اوّلاً محدود به مكان خاصى است (در جايى هست و در جاى ديگر نيست) ثانيا در وجودش محتاج و نيازمند به مكان است. از طرف ديگر موجودى كه زمان‏مند است به اين معنا است كه در او تغيير و حركت وجود دارد. كه دقيقا به معناى اين است كه آن شى‏ء كمالى را فاقد است و با حركت به سوى آن، مى‏خواهد واجدِ آن شود. هسته‏اى كه در زمين كاشته مى‏شود، تنه، شاخ، برگ و ميوه ندارد و با حركت به سوى درخت شدن، داراى اين امور مى‏شود. پس حركت نشانه فقر و نادارى است.

4ـ خداوند، مجرد تام و واجد جميع كمالات و پيراسته از هر گونه نقص و كاستى است. خداوند، مبدأ هستى و سرچشمه همه وجودات و كمالات است. بر اساس قانون عليّت، موجودات پيرامون ما، همگى منتهى به علتى مى‏شوند كه واجب الوجود بالذات است. چنين موجودى بايد واجد جميع كمالات وجودى بوده و هيچ گونه نيازى به غير نداشته باشد؛ زيرا فاقد شى‏ء نمى‏تواند اعطاكننده و افاضه كننده آن به ديگرى باشد. لازمه جسمانى و مادى بودن، زمان‏مند و مكان‏مند بودن است و چنين موجودى، ناقص و محتاج به غير است، و چون خداوند، از هر نوع نقصان و نياز پيراسته است، لاجرم موجودى مجرد و فرامكانى و فرا زمانى است. او در ظرف زمان و مكان نمى‏گنجد و از چنين نقص و محدوديتى به دور است. مكان، مانند طول و عرض و ارتفاع از ابعاد موجوداتى است و بعد چهارم آن است. خداوند و همه مخلوقاتى كه مجرد هستند مانند ملائكه، اصلاً زمان ندارند.

دو.ازلى بودن خدا
از مفهوم «واجب الوجود»، ازلى و ابدى بودن و در يك كلام سرمدى بودن خداوند اثبات مى‏شود؛ زيرا واجب الوجود - كه وجود برايش ضرورى است - نيازى به علت ندارد و او علت براى وجود ممكنات است. از اينجا دو صفت براى واجب الوجود اثبات مى‏شود: يكم. «بى‏نيازى» او از هر موجود ديگرى؛ زيرا اگر كمترين نيازى به موجود ديگرى داشته باشد، آن موجود ديگر، علت او خواهد بود و در جاى خود مبين شده كه معناى علت همين است كه موجود ديگرى، نيازمند به او باشد.
دوّم. موجودات ممكن الوجود، معلول و نيازمند به اويند و او نخستين علت، براى پيدايش آنها است.

با استفاده از اين دو مطلب مى‏گوييم: اگر موجودى معلول و نيازمند به موجود ديگرى باشد، وجودش تابع آن خواهد بود و با مفقود بودن علتش، به وجود نخواهد آمد. به ديگر سخن، معدوم بودن موجودى در برهه‏اى از زمان، نشانه نيازمندى و ممكن الوجود بودن آن است و چون واجب الوجود، خود به خود وجود دارد و نيازمند به هيچ موجودى نيست، هميشه موجود خواهد بود.

بدين ترتيب دو صفت براى واجب الوجود اثبات مى‏شود: يكى ازلى بودن؛ يعنى، در گذشته، سابقه عدم نداشته است و ديگرى ابدى بودن؛ يعنى، در آينده نيز هيچ گاه معدوم نخواهد شد. بنابراين هر موجودى كه سابقه عدم يا امكان زوال داشته باشد، واجب الوجود نخواهد بود. آموزش عقايد، ج 1 و 2، صص 84 - 85. با دقت در اين مطالب، روشن مى‏شود كه ممكن نيست واجب الوجود، خود را معدوم سازد؛ چرا كه وجودِ او ضرورى و حتمى است و اگر بخواهد اين ضرورت را از خود بگيرد، انقلاب در ذات لازم مى‏آيد و اين با واجب الوجود بودن او ناسازگار است. به عبارت ديگر واجب الوجود؛ يعنى، چيزى كه عدمش محال است. پس اگر بشود كه خود را معدوم سازد، يعنى، عدمش ممكن است و چيزى كه عدمش ممكن باشد، «ممكن الوجود» است؛ نه «واجب الوجود».

در «نهج البلاغه» در خطبه‏هاي زيادي بر اين معني تأكيد شده است به عنوان نمونه در خطبه 163 مي‏خوانيم «لَيْسَ لِأَوَّلِيَّتِهُ اِبْتِداءٌ وَ لا لِأَزَليَّتِهِ اِنْقِضاءٍ» [براي اوليت او آغاز، و براي ازليتش پايان نيست] و در خطبه 185 آمده است «مُسْتَشْهِدٌ بِحُدُوْثِ الأَشْياءِ عَلي أَزَليَّتِهِ» [با حدوث موجودات ازليت خود را آشكار ساخته] و نيز در همين خطبه مي‏خوانيم «واحِدٌ لا بِعَدَدٍ، وَ دائمٌ لا بِأَمَدٍ» [يگانه است اما نه واحد عددي (كه دومي براي آن تصور شود) و هميشگي است ولي نه اينكه زماني داشته باشد]! در اصول كافي در فصل معاني اسماء الله در تفسير «هُوَ الأَوَّلُ وَ الْآخِرُ» از امام صادق (ع) چنين آمده است «هُوَ الأَوَّلُ قَبْلَ كُلِّ شَيءٍ وَ هُوَ الْآخِرُ عَلَي ما لَمْ يَزَلْ وَ لا تَخْتَلِفُ عَلَيْهُ الصِّفاتُ وَ الأَسْماءُ، كَما تَخْتَلِفُ عَلَي غَيْرِهِ» [او آغاز بوده و قبل از همه چيز، و آخر است بعد از همه چيز، صفات و اسمائش دگرگون نمي‏شود آنگونه كه از ديگران دگرگون مي‏شود (اصول كافي 1/ 115 (باب معاني الاسماء) حديث 5)] پيام قرآن ج 4، حضرت آيت الله مكارم شيرازي و ساير همكاران به نقل از سايت تبيان

سه. يگانگى خدا
در باب اثبات يگانگى خداوند، دلايل گوناگونى ذكر شده است كه در اين اختصار نمى‏توان همه آنها را شمارش و تبيين كرد؛ ازاين‏رو تنها به تحليل‏و تشريح يك دليل بسنده مى‏كنيم. فهم اين برهان، نيازمند توجّه به دو مقدمه است:
يكم. وجود هر معلولى، وابسته به علت خويش است؛ به عبارت ديگربنا بر اصل عليّت - كه در جاى خود مستدل و مبرهن گشته هر معلولى وجود خودش را - با همه شئون و متعلقاتش از علّت هستى‏بخش خويش، دريافت مى‏دارد و اگر احتياج به شروط و معدّاتى هم داشته باشد، مى‏بايست وجود آنها هم مستند به علّت هستى‏بخش خويش باشد.

بنابراين اگر دو يا چند علت هستى‏بخش، در عرض هم فرض شوند، معلول هر يك از آنها، وابسته به علّت خودش است و هيچ‏گونه وابستگى به علت ديگر يا معلول‏هاى آن، نخواهد داشت. بدين ترتيب، ارتباط و وابستگى ميان معلول‏هاى آنها، به وجود نخواهد آمد.
دوم. نظام اين جهانِ مشهود، نظام واحدى است كه در آن، پديده‏هاى هم‏زمان و ناهم‏زمان، با يكديگر ارتباط و وابستگى دارند. امّا ارتباط پديده‏هاى هم‏زمان، همان تأثير عِلّى و معلولى در ميان آنها است كه موجب تغييرات و دگرگونى‏هايى در آنها مى‏شود و به هيچ وجه، قابل انكار نيست و امّا ارتباط ميان پديده‏هاى نا هم‏زمان، به اين صورت است كه پديده‏هاى «گذشته»، زمينه پيدايش پديده‏هاى «كنونى» را فراهم كرده‏اند و پديده‏هاى «كنونى» نيز به نوبه خود، زمينه پيدايش پديده‏هاى «آينده» را فراهم مى‏سازند. اگر روابط علّى و اعدادى، از ميان پديده‏هاى جهان برداشته شود، جهانى باقى نخواهد ماند و هيچ پديده ديگرى هم، به وجود نخواهد آمد. چنان‏كه اگر ارتباط وجود انسان با هوا، نور، آب و مواد غذايى بريده شود، ديگر نمى‏تواند به وجود خود ادامه دهد و زمينه پيدايش انسان ديگر يا پديده ديگرى را فراهم سازد.

با ضميمه اين دو مقدمه، مى‏توان نتيجه گرفت كه نظام اين جهان - كه شامل مجموعه پديده‏هاى بى‏شمار گذشته، حال و آينده است آفريده يك آفريدگار مى‏باشد و تحت تدبير حكيمانه او اداره مى‏شود؛ زيرا، اگر يك يا چند آفريدگار ديگرى مى‏بود، ارتباطى ميان آفريدگان به وجود نمى‏آمد و نظام واحدى بر آنها حاكم نمى‏شد؛ بلكه هر آفريده‏اى از طرف آفريدگار خودش، به وجود مى‏آمد و به كمك ديگر آفريدگان همان آفريدگار، پرورش مى‏يافت. در نتيجه، نظام‏هاى متعدد و مستقلى، به وجود مى‏آمد و ارتباط و پيوندى ميان آنها برقرار نمى‏شد.

درصورتى كه نظام موجود در جهان، نظام واحد همبسته‏اى است و پيوند ميان پديده‏هاى آن، مشهود است. محمدتقى مصباح يزدى، آموزش فلسفه، ج 2، ص 359 و 360؛ براى اطلاع بيشتر از تقريرهاى گوناگون اين موضوع نگا: سيدمحمدحسين طباطبايى، اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج 5، صص‏111 - 123.

پرسمان دانشجویی