سرنوشت انسان | کتابخانه مجازی الفبا

چرا وقتي که خدا از سرنوشت و آينده ما انسانها خبر دارد، باز هم مي گوييد سرنوشت انسانها را خودشان تعيين مي کنند؟

علم پيشين الهى نسبت به اعمال ما مستلزم جبر نيست؛ زيرا زمانى جبر است كه علت اعمال ما باشد در حالى كه خدا از افعال ما آگاه است؛ چون ما آنها را انجام مى‏دهيم نه اينكه چون او مى‏داند ما انجام مى‏دهيم. به عبارت ديگر خداوند موجودى است غير زمانى و براى او قبل و بعدى نيست و همه زمان‏ها نزد او يكسان است و گذشته و آينده و حال نزد او مساوى است. پس همين طور كه علم ديگران به اعمال ما در حال انجام يا بعد از آن يا قبل از آن رافع اختيار از ما نيست علم قبلى خداوند به اعمال ما رافع اختيار نيست و علم خدا به افعال انسان قبل از خلقت به اين معنا نيست كه او تقدير كرده انسان چنين اعمالى را انجام دهد؛ بلكه تقدير و مشيت الهى بر اين قرار گرفته است كه انسان اعمالش را از روى اراده و اختيار خودش انجام دهد و خدا نيز علم دارد كه هر كسى با اراده و اختيار خودش چه كارهايى را انجام خواهد داد و اين مساوى با اراده و اختيار انسان است. آگاهى خداوند نسبت به آينده انسانها مطلبى قطعى و مبرهن است، زيرا گذشته، حال وآينده نسبت براى ما كه محاط به زمان هستيم مطرح است در هر مرحله از زمان اجزاء پسين و پيشين آن ازما غايب است، ليكن براى خداوند كه موجودى غير زمانى،بل خالق زمان و مكان است، گذشته و آينده‏اى نيست و تمام هستى با همه ابعاد و امتدادات زمانى مكانى‏اش نزد او حاضراست. بنابراين حوادث آينده براى ما آينده است و حوادث گذشته از نظرما گذشته است و در مورد ذات اقدس احدى اين مطالب راه ندارد. بنابراين اگر منظورشما اين باشد كه چون خدا مى‏داند پس كنشهاى ما از ازل مقدر شده و سرنوشت هركسى رقم خورده و كسى قادر به تغيير آن نيست، به عبارت ديگر انسان در افعال خود مجبور است. با دقت در بيان فوق، بخوبى روشن مى‏شود كه علم الهى هرگز موجب جبر و نمايشى خواندن افعال بشرى نيست، زيرا زمانى علم الهى موجب جبر است كه علم او سبب و علت كنش و رفتار ما باشد، وبه تعبير ديگر، چون او مى‏داند كه ما انجام مى‏دهيم،در حاليكه برعكس چون ما چنين مى‏كنيم خدا مى‏داند واگر غير از اين مى‏كرديم آن را مى‏دانست. پس همانطور كه وقتى ما عملى را در برابر ديدگاه كسى انجام دهيم هيچكس نمى‏گويد چون فلانى مى‏بيند پس عمل فاعل جبرى است. در رابطه باعلم الهى بر افعال ما در زمانهاى گذشته نيز نبايد چنين گفت زيرا زمانهاى گذشته چنانكه بيان شد، نسبت به ما گذشته است و نسبت به خدا گذشته و حال و آينده يكسان مى‏باشد و فرقى بين علم خدا در زمانهاى سه گانه نيست. همانگونه كه از اين لحاظ فرقي بين علم خدا و علم ما نيست، اگر علم شما علت و سبب انجام و تحقق معلوم مي گردد، علم خدا هم همين طور است و پرواضح است كه علم ما هيچ اثرگذاري خارجي ندارد. در عين حال بايد توجه داشت كه هر انسانى تمام قواى لازم براى افعالش را از ناحيه خدا دارد و اختيارش هم از ناحيه اوست. ليكن جبر، زمانى است كه خداوند مستقيما در كنشهاى ما دخالت داشته و قدرت گزينش را از ما سلب كرده باشد در حاليكه وجدانا مى‏يابيم كه در كنشهاى خود انتخابگريم، و اراده حق تعالى به اين تعلق گرفته است كه ما با آزادى كامل و در پى هدايتهاى فطرت و عقل و انبياء هر يك از دو راه سعادت و شقاوت را كه توانستيم برگزينيم ليكن پس از پيمودن هر يك نتايج آن ديگر به اختيار ما نيست و سرنوشت محتوم ما بر اساس همان رقم زده خواهد شد. - براي مطالعه گسترده تر ر.ك: دكتر محمد سعيدي مهر، علم پيشين الهي و اختيار انسان، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي تهران، 1375.

پرسمان دانشجویی