درك ذات الهي | کتابخانه مجازی الفبا

روايات بسياري وجود دارد که عموم مردم را از تفکر و تعقل پيرامون ذات الهي نهي مي نمايد. برخي معتقدند اين نهي اولاً ارشادي است و ثانيا ويژه کساني است که در مباحث عميق عقلي مهارت کافي ندارند. آيا اين نظريه و اعتقاد صحيح است يا خير؟

1.نخست بايد دانست «ادراك بشر» به آنچه محدود و قابل تصور است، راه دارد؛ نه به ذاتى كه از همه بالاتر است و همه متأخر از آن، بعد از آن و مخلوق آن هستند. «اشاره» نيز بدان مقام راه ندارد؛ چه اشاره حسّى باشد و چه ذهنى، و چه عقلى و چه وهمى. چگونه مى‏توان به ذاتى كه فوق تصور است، اشاره كرد؟!
به همين جهت از فكر در «ذات حق» نهى شده است؛ چنان‏كه امام على بن موسى الرضا(عليه‏السلام) مى‏فرمايد: « ... فَلَيْسَ اللَّهُ [اللَّهَ‏] مَنْ عَرَفَ بِالتَّشْبِيهِ ذَاتَهُ وَ لَا إِيَّاهُ وَحَّدَ مَنِ اكْتَنَهَهُ وَ لَا حَقِيقَتَهُ أَصَابَ مَنْ مَثَّلَهُ وَ لَا بِهِ صَدَّقَ مَنْ نَهَّاهُ وَ لَا صَمَدَ صَمْدَهُ مَنْ أَشَارَ إِلَيْهِ »؛ «پس، خداى را نشناخته، آن كس كه ذات او را به چيزى تشبيه كرده است و به توحيد او نايل نگشته، آن كس كه خواسته است به كنه ذات او برسد، و به حقيقت او نرسيده، آن كس كه ذات او را تصوير ذهنى نموده است و به او تصديق نكرده است، آن كس كه ذات او را حدّى قائل شده و به جانب او روى نياورده است؛ آن كس كه به ذات او اشاره كرده است او را قصد نخواهد کرد و بدو دست نخواهد يافت ...». (بحارالأنوار/ ج 4 / ص 227 / باب 4 )
علت اساسى اين كه بزرگان دين، مردم را، از تفكر در كنه ذات خداوند نهى كرده‏اند، اين است كه پى بردن به كنه ذات الهى، امرى محال و غير ممكن است. از اين رو تلاش در اين راه، چيزى جز حيرت و سرگردانى در پى نخواهد داشت. اين امر همانند اين است كه بخواهيم، تمام ابعاد يك اقيانوس بى كران را، از ساحل آن با دو چشم خود مشاهده كنيم. به اين معنا نهي از تفکر در ذات خدا ارشادي است ، يعني ارشاد و ياد آوري نکته اي است که خود عقل نيز مي فهمد و آن اينکه شاهباز انديشه به کنه ذات الهي راه ندارد.
امّا درباره اين كه ادراك كنه ذات خداوند، محال و غير ممكن است، برهان‏هاى متعددى اقامه شده است كه به ذكر يكى از آنها اكتفا مى‏كنيم:
ادراك بر دو گونه است: 1ـ ادراك حصولى: حضور صورت شى نزد ذهن عالم؛ مانند ادراكى كه از دوست خود، شهر خود و كتاب خود داريم. 2ـ ادراك حضورى: حضور خود شى‏ء نزد عالم؛ مانند ادراكى كه ما نسبت به حالات درونى خود داريم، مثل علم ما به وجود خودمان، علم ما به گرسنگى خودمان و... .
كنه خداوند را نمى‏توان با ادراك حصولى درك كرد؛ زيرا ادراك حصولى مخصوص ماهيات است. عقل صورتى از آنها را انتزاع نموده و تصور و ادراك مى‏كند، در حالى كه واجب الوجود ماهيت ندارد. امّا ادراك حضورى (حاضر بودن ذات مدرك نزد مدرِك)، اختصاص به جايى دارد كه مدرِك، ذات خودش يا معلول‏هاى خودش را درك كند در حالى كه انسان نه عين ذات خداوند است و نه خداوند معلولِ انسان است. از اين رو انسان نمى‏تواند علم حضور به خداوند داشته باشد. بلكه بر عكس خداوند علم و ادراك حضورى نسبت به جميع مخلوقات ـ كه معلول او هستند ـ دارد.( براى مطالعه برهان‏هاى ديگر در اين زمينه ر.ك: «حكمت الهى»، مهدى الهى قمشه‏اى، ج 1، ص 233. )
حتى اگر عقل و عشق همگام باشند و با بلند پروازى‏هاى خود، بخواهند به سوى مقام ذات اوج بگيرند، راه به جايى نبرده، به حيرت خواهند افتاد و بر ناتوانى و قصور خود در اين ميدان، با كمال شرمسارى اعتراف خواهند كرد.
سحرگاهان كه مخمور شبانه‏ / گرفتم باده با چنگ و چغانه‏
نهادم عقل را ره توشه از مى‏ / به شهر هستيش، كردم روانه‏
نگار مى ‏فروشم، عشوه‏اى داد / كه ايمن گشتم از مكر زمانه‏
ز ساقىّ كمان ابرو شنيدم‏ / كه‏اى تير ملامت را نشانه!
نبندى ز آن ميان، طرفى كمر وار / اگر خود را ببينى در ميانه‏
برو اين دام بر مرغ دگر نه! / كه عنقا را بلند است آشيانه (حافظ)
البته اهل دعا در مقام «دعا»، اهل عبادت در مقام «عبادت»، اهل ذكر در مقام «ذكر»، ارباب سلوك در مقام «سلوك» و ... به ذات عينى حق، در مظاهر اسماى او روى مى‏آورند و از طريق اسما و صفات او، به ذات او متوجه مى‏شوند. به عبارتى، ذات حق را با اسما مى‏خوانند؛ زيرا به مقام ذات راه نيست.
عنقا شكار كس نشود دام بازچين‏ / كاينجا هميشه باد به دست است دام را (دیوان حافظ)
خداوند از ديدگاه قرآن‏
قرآن كريم - كه جامع‏ترين، دقيق‏ترين و رساترين تعريف‏ها را نسبت به خداوند متعال مطرح مى‏كند - او را تنها از طريق اسما و صفاتش، براى ما باز مى‏شناساند.
قرآن كريم در پى آن است كه در حد توان، خداوند را به كامل‏ترين وجه از طريق اسما و صفاتش، به انسان بشناساند. از ديدگاه قرآن، خداوند گشايش‏بخش و دانا، سريع‏ترين حساب‏گر، زنده و پاينده، والا، بزرگ و داراى حقيقت، صاحب شكوه و ارجمندى و بى‏نياز است.
از نظر قرآن، خداوند «متعال» است ؛ يعنى، او از هر چه در وهم ما آيد، بالاتر است و هرگز ما نمى‏توانيم حقيقت او و جمال و جلال او را - آن‏گونه كه هست - در يابيم.
اى برون از وهم و قال و قيل من‏ / خاك بر فرق من و تمثيل من (مثنوی , دفتر 5 / بیت 3318)
خلاصه سخن:
با توجّه به اين كه درك كنه ذات خداوند محال و غير ممكن است و تلاش در اين زمينه چيزى جز حيرت و سرگردانى در پى ندارد، بزرگان دين ما را از اين امر باز داشته و به جاى آن ما را به تفكر در آثار وجودى خداوند و مطالعه نظام حاكم بر هستى دعوت كرده‏اند. ذهن و ادراكات ذهنى انسان، خود يكى از موجودات است كه محدود به حد و ماهيت خاصى است، از اين رو احاطه آن بر كنه ذاتى - كه وجود مطلق و نامحدود است - ممتنع و محال مى‏باشد؛ زيرا هر آنچه كه به انديشه در آيد حدى از حدود وجود مطلق است نه ذات وجود مطلق كه حد و مرز ندارد. اما آنچه در روايات و آيات قرآن بسيار مشهود است و سفارش شده است تفکر در تجليات اسماي الهي و تفکر در آيات و مخلوقات آفريدگار است که موجب معرفت و محبت بيشتر به پروردگار و تقويت اعتقاد مي شود.
2. اما آيا حکم ياد شده همگاني است يا مخصوص کساني که قدرت تعمق ندارند؟
از تحليل گذشته روشن مي شود که تفکر در کنه ذات فراتر از دسترس بشر، حتي فراتر از وصول انبياء و اولياي کمل الهي است ، چنانکه پيامبر فرمودند: ما عرفناک کنه معرفتک . بنابراين چنين مرتبه بلندي براي همگان نهي شده و علم آن مخصوص خداوند است . اما مراتب ديگري وجود دارد که افراد به تناسب مرتبه و درجات وجودي و معرفتي شان برخي به آنها راه دارند و برخي بي بهره اند . بنا براين در اينگونه مراحل تفکيک حکم به خواص و عوام ممکن است.

پرسمان دانشجویی