حادث بودن قرآن | کتابخانه مجازی الفبا

درباره مخلوقيت قرآن و تاريخ اين بحث و ديدگاه شيعه و منابع اطلاعاتي در اين بحث مطالبي مرقوم داريد.

نظرياتي كه دراين زمينه، بين دانشمندان مسلمان مطرح بوده عبارت بود از:
1-نظريه اهل حديث و حنابله: قرآن، مخلوق خدا و حادث نيست، بلكه كلام او و قديم است.
2-نظريه معتزله: قرآن و وحي ، مخلوق و حادث است و بر پيامبر(ص) نازل شده است.
3-نظريه شيخ اشعري: منظور از قرآن همان حقيقت قرآن است كه كلام نفسي و قديم است.
سخن قرآن كريم:
قرآن، كلام خدا را حادث مي داند، در آيه 2 سوره ي انبياء مي فرمايد:« ما يَأْتِيهِمْ مِنْ ذِكْرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ إِلاَّ اسْتَمَعُوهُ وَ هُمْ يَلْعَبُونَ ».هيچ پند تازه‏اى از پروردگارشان به سويشان نيايد مگر آنكه به عنوان استهزاء به آن گوش فرا دهند.
منظور از ذكر در اينجا همان قرآن است و منظور از محدث، يعني جديد. پس منظور اين است كه قرآن پس از انجيل نازل شده است. اين جمله فقط دلالت بر حدوث از نظر نزول ندارد، بلكه دلالت بر حدوث ذاتي قرآن مي كند، زيرا حدوث را وصف ذكر(قرآن) قرار داده است(ونه صفت نزول ذكر) و استناد حدوث به ذكر ظهور در حدوث ذاتي ذكر و قرآن دارد.
نظريه اهل بيت(عليهم):
چون جو تقيه در اين مسئله شديد بوده و صاحبان آراء، گاهي دچار مشكلاتي از طرف مخالفين مي شدند، لذا ائمه(عليهم) شيعيان را از ورود در اين بحث نهي مي فرمودند.
البته وقتي كه مجالي مي يافتند، حقيقت را ابراز مي فرمودند، به اين صورت كه :خداوند خالق است هر چه غير اوست مخلوق است و قرآن ، خود خدا نيست و گر نه اتحاد نازل کننده و نازل شونده لازم مي آيد. پس قرآن مخلوق است(سبحاني ، جعفر،محاضرات في الهيات،ص117-123).
تاريخچه بحث:
اين بحث، نخستين باردر قرن دوم هجري و از سوى جعد بن درهم(م 124 ه‍ق ) و تحت عنوان حدوث قرآن مطرح گرديد ( ابن نباته مصرى, جمال الدين محمد، سرح العيون / 159). با كشته شدن او به دست خالدبن عبداللّه القسرى شاگرد وى، جهم بن صفوان بحث حدوث قرآن را دنبال كرد، ولى او نيز به دستور سالم بن احوز المازنى، در مرو به قتل رسيد. پس از آن ، سال ها بحث كلام الهى به حال ركود درآمد وكسانى كه جرأت ابراز نظريه دراين باره به خود مى دادند، به ندرت يافت مى شدند. ولى با پيدايش معتزله ونفوذ آنان برخلفا، بحث حدوث و قدم قرآن بارديگر آغاز گشت وجاروجنجالها هرروز شكل تازه اى به خود گرفت. معتزليان كه دراين ميان معتقد به حدوث قرآن بودند وقائلين به قدم قرآن را كافر مى انگاشتند، پالايش و تصحيح عقايد مسلمانان را برخويشتن فرض مى شمردند وتمامى سعى وكوشش خود را دراين راه مبذول داشتند واز سوى ديگر واكنش اهل حديث و تبليغ ايشان از قدم قرآن وحمايت مردمى ازآنان، معتزليا ن را سخت افسرده خاطر ساخت.
معتزليان كه خود را باشكستى كامل روبه رو مى ديدند، نزديكى به مأمون و استفاده از قدرت خليفه را تنها راه جلوگيرى از شكست دانسته، به اين منظور، ثمامة بن اشرس و احمد بن ابى داود را به دربار روانه ساختند. درنتيجه مأمون پس از مدّتى با انديشه هاى معتزله، بخصوص حدوث قرآن آشنا گشت و خود ازمعتقدان به حدوث قرآن گرديد.
اعتقاد مأمون به حدوث قرآن و اعلام آن در سال 212 هـ ق آينده اى روشن و پر از اميد براى معتزليان مجسم ساخت و افسردگى آنان را ازميان برد.( طبرى، محمدبن جرير، تاريخ الامم والملوك،(مصر، استقامة)،7/188)
مأمون كه خود ازمعتقدان به حدوث قرآن به شمارمى آمد در سال 218 هـ ق در دستورالعملى تمامى مردم را به پذيرش حدوث قرآن وادار كرد.( همان،7/195)
او ابتدا نامه اى به اسحاق بن ابراهيم، والى بغداد نوشت وپس از تبيين آياتى كه به حدوث قرآن دلالت دارد، عزل تمامى قضات معتقد به قدم قرآن را خواستار شد واز اسحاق بن ابراهيم خواست تا قضات را ازميان معتقدان به حدوث قرآن برگزيند وعلاوه، شهادت معتقدان به قدم قرآ ن را نپذيرد.( همان)
دستورالعمل مأمون، با مخالفت محمدبن سعد كاتب واقدى, ابومسلم مستملى، يزيد بن هارون، يحيى بن معين، زهيربن حرب ابوخثيمه, اسماعيل بن داوود,اسماعيل بن ابى مسعود واحمد بن الدورقى روبه رو شد (ابن اثير، الكامل فى التاريخ، (بيروت، دارالكتب)، 6/3). ولى احضار آنان به دربار و مشاهده خشم خليفه به مخالفت آنان پايان داد و پس از آنان احمد بن حنبل و بشربن وليد وتنى چند از بزرگان بغداد شروع به مخالفت با خواسته هاى مأمون كردند. مأمون كه مخالفت آنان را سدّ محكمى دربرابر خود مى ديد، مجازات شديدترى براى مخالفان درنظر گرفت او درنامه اى كه به اسحاق بن ابراهيم نوشت، امتحان همه عل ما را درحدوث قرآن خواستار شد وازاوخواست از فعاليت علمايى كه معتقد به قدم قرآنند، جلوگيرى كند. اگر فقيه است، اجازه فتوا و ولايت را از او بگيرد واگر قاضى است، اجازه قضاوت به او ندهد واگر محدّث است، او را از تعليم و تدريس باز دارد(طبرى,محمدبن جرير،تاريخ الامم والملوك، 7/202).
اسحاق بن ابراهيم، در راستاى دستورالعمل مأمون تمامى علماى بغداد را فراخواند و نظريه آنان را درباره حدوث قرآن جويا شد.
او، ابتدا از بشربن وليد پرسيد: نظر تودرباره قرآن چيست؟
بشر پاسخ داد: قرآن كلام خداست.
اسحاق گفت: منظورم اين است كه كلام خدا حادث است يا قديم؟
بشرگفت: خداوند خالق هرچيزى است.
اسحاق سؤال كرد: آيا قرآن شىء است؟
بشرجواب داد: بلى.
اسحاق پرسيد: پس قرآن مخلوق است؟
بشر پاسخ گفت: خالق نيست.
اسحاق گفت: ازتودرباره خالق بودن قرآن سؤال نكردم، بلكه درباره مخلوق بودن آن سؤال كردم.
بشر درپاسخ گفت: آنچه گفتم بهترين سخن است(همان، 7/200)
طفره رفتن علماى ديگر بغداد از پاسخ آشكار به سؤال اسحاق بن ابراهيم, خشم مأمون را برانگيخت تا آن جا كه به اسحاق دستور داد چنانچه بشربن وليد وابراهيم بن مهدى قائل به حدوث قرآن نشدند، آنان را از ميان ببر!( ابن اثير، الكامل،6/5).
برخورد شديد مأمون دهها تن از مخالفان را وادار به پذيرش حدوث قرآن كرد، ولى احمد بن حنبل، سجاده
قواريرى ومحمد بن نوح همچنان برمخالفت خود پافشارى مى كردند. ازاين عده نيز سجاده و قواريرى با زندان و شكنجه تسليم شدند و حدوث قرآن را پذيرفتند، ولى احمد بن حنبل ومحمد بن نوح با وجود زندان و شكنجه حاضر به اقرار نشدند ( طبرى، تاريخ الامم والملوك، 7/ 200؛ ابن اثير، الكامل، 6/5)
پس از مأمون ، معتصم و واثق كه از طرفداران معتزله درحدوث قرآن بودند، تفتيش عقيده را در زمينه حدوث قرآن ادامه دادند تا اين كه خلافت به متوكل رسيد. با به قدرت رسيدن متوكل، بحث درحدوث قرآن، براى دوّمين بار متوقف گشت ومعتزليان كه از بانيان تفتيش عقيده بودند، مورد خشم وغضب خليفه قرار گرفتند.
چنانكه گفته شد، معتزليان از معتقدان به حدوث قرآن به شمار مى آمدند واين اعتقاد، ازآن جهت بود كه در بحث (كلام الهى) قائل به كلام لفظى بودند.
آنان مى گويند: كلام، درواجب الوجود وممكن الوجود به يك معنى استعمال مى شوند. يعنى: آن حروف واصواتى كه به اراده متكلم براى شنيدن مخاطب ايجاد مى شود. بااين تفاوت كه خداوند(از آن جا كه جسم نيست و آلات تكلّم مثل لب، دندان، زبان و ندارد)حروف و اصوات را در شىء ديگرى مباين با ذات خويش مثل درخت، كوه وانسان به صورتى كه قابل شنيدن وفهم باشد، ايجاد مى كند واين حروف و اصوات داراى امر، نهى ، خبر وساير اقسام كلام است (قاضى، عبدالجبار، المغنى، (دارالكتب، 1380)، 7/324).
ونتيجه اين كه چون ايجاد كلام درمخلوقات صورت مى گيرد و مخلوقات چنانچه از نامشان پيداست حادث هستند، پس كلام خدا حادث خواهد بود وازآن جهت كه كلام خدا به نظر معتزله، همان الفاظ وحروف در تورات، انجيل و قرآن است كه در اذهان پيامبر و فرشتگان وحى نقش يافته است، وغير از حروف والفاظ اين كتب آسمانى چيز ديگرى وجود ندارد كه كلام ناميده شود، پس قرآن حادث خواهد بود.
اين مسئله تا آن زمان كه در ميان علما مطرح بود و به عنوان يك مسئله علمى و كلامى به آن نگاه مى كردند، خطرى در پى نداشت و فقط درمحافل علمى روى آن بحث مى شد ولى مسئله خلقت قرآن و مخلوق بودن آن به دست خلفاى عباسى افتاد و آنان اين مسئله را به ابزار سياسى تبديل كردند و از آن براى نابود ساختن دشمنان خود استفاده كردند. از آن زمان كه خلفاى عباسى طرفدار مخلوق بودن قرآن شدند، اين مسئله به فتنه و گرفتارى تبديل شد و خون هايى در اين راه ريخته شد.«احمد بن حنبل» كه يكى از امامان چهارگانه فقه اهل سنت است به خاطر اقرار نكردن به خلقت قرآن شلاق خورد.( حياه الامام الهادى، الشيخ محمد جواد الطبسى، ص 248، چاپ اول) در عصر امام هادى(ع)، فتنه خلق قرآن بسيار خطرناك شد و علما گرفتار شدند و خلفا با آن دشمنانشان را قلع و قمع مى كردند.( همان) حضرت امام هادى(ع) كه امامت و رهبرى شيعه را در دست داشتند، پيروان خود را در برابر اين فتنه به خوبى هدايت كردند و شيعيان آن حضرت(ع) گرفتار اين فتنه نشدند. امام هادى(ع)در نامه اى به برخى از شيعيان خود در بغداد نوشت: «بسم الله الرحمن الرحيم. خداوند ما و شما را از اين فتنه نگه بدارد. اگر خداوند چنين كرد نعمت بزرگى به ما داده است و اگر چنين نكرد، پس به هلاكت مى افتيم. نظر ما اين است كه مجادله درباره قرآن بدعتى است كه سؤال كننده و جواب دهنده هر دو در آن شريك هستند چون سؤال كننده از چيزى مى پرسد كه ربطى به او ندارد و جواب دهنده هم خود را بى جهت به زحمت مى اندازد. جز خدا خالق و آفريدگارى نيست و غير از خدا همه مخلوق هستند و قرآن كلام خداست، از پيش خود اسمى براى آن مگذار كه از گمراهان مى شوى. خداوند ما و شما را از كسانى كه به غيب از خدا و روز قيامت مى ترسند قرار بدهد».( توحيد صدوق، ص 157، س 11، چاپ مصطفوى، سال 1375 ه. ق، چاپ 51 سال پيش) امام هادى(ع )با اين گونه راهنمائى ها شيعيان خود را از افتادن در اين فتنه و امثال آن حفظ مى كردند گرچه شيعيان در دوران خلفاى عباسى گرفتارى هاى ديگرى داشتند.
در اين مسئله خلق قرآن ديدگاه امامان شيعه اين بود كه اصلا مطرح كردن اين گونه بحث نادرست است چون جز خدا چيزى خالق و قديم نيست و در نتيجه قرآن و غير آن همه مخلوق هستند و اين، نيازى به بحث ندارد ولكن نامگذارى درست نيست و ما حق نداريم روى قرآن نام خاصى، مثل مخلوق بگذاريم چون كلمه مخلوق گاهى به معناى مكذوب و دروغ است. ما نبايد به قرآن اين گونه كلمه را اطلاق بكنيم.
منابعي جهت مطالعه بيشتر:
1-تاريخ تمدن اسلام، جرجي زيدان.
2- مروج الذهب، مسعودي.
3- تاريخ الخلفا، سيوطي
4- بحوث في الملل و النحل، جعفر سبحاني.
5- ناسخ التواريخ، زندگانى امام محمد تقى(ع) ، ج 2، ص 83- 243 ناسخ التواريخ، زندگانى امام هادى (ع) ، ج 3، ص 24، چاپ اسلاميه.
6- تحليلى از تاريخ دوران دهمين خورشيد امامت، امام هادى(ع)، ص 130، چاپ مركز تحقيقات سپاه پاسداران انقلاب اسلامى.
7-حياه الامام الهادى، الشيخ محمد جواد الطبسى، ص 248.
8- تحليلى از زندگانى امام هادى(ع) نوشته باقر شريف قرشى، ترجمه رضا عطائى، ص 474، چاپ سال 1371.
9-موسوعه الامام الهادى، ج 2، مؤسسه ولى عصر(عج) تحت نظارت آيه الله خزعلى، ص 452.

پرسمان دانشجویی