احاطه ذات خدا | کتابخانه مجازی الفبا

منظور از احاطه داشتن ذات خداوند بر اشیاء چیست و ذات در مورد خداوند چه مفهومی دارد؟

خداوند در قرآن مجيد احاطه خويش بر موجودات را در چند آيه بيان نمود . در سوره فصلت آيه 54 (أَلَا إِنَّهُمْ فِي مِرْيَةٍ مِّن لِّقَاءِ رَبِّهِمْ أَلَا إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُّحِيطٌ ) و سوره نساء آيه 126 (وَللّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَكَانَ اللّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ مُّحِيطًا ) دو آيه مزبور احاطه خداوند را بر همه اشياء ياد آور شده اند . بدين معني که هر چه را که شي صدق مي کند چه باندازه يک ذره باشد يا يک ميلياردم ذره و چه مجموع جهان هستي چه مادي باشد مانند اجسام و چه غير مادي باشد مانند انديشه و تخيلات و چه از قبيل مجردات باشد مانند ارواح و فرشتگان خداوند بر همه آنها محيط است حال اين سؤال مطرح است که احاطه بر جهان هستي احاطه علمي است يا وجودي . عده اي عقيده دارند احاطه خداوند بر جهان هستي احاطه علمي است دليل آنها هم آيه 12 سوره طلاق است(اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا) و جمعي ديگر معتقدند احاطه خدا بر جهان احاطه وجودي است .
خداوند علت حقيقي و يگانه تمام مخلوقات است و هر موجودى در پيدايش و هستى خود، به هستى بى پايان خداى متعال تكيه زده است و هرگز نمى‏توان ميان آن موجود و خدا حجاب و حائلى فرض نمود يا آن را از خداوند پنهان دانست؛ بلكه هر چيزى، براى او آشكار بوده و او به درون و بيرون هر چيز مسلّط و محيط است. هر جا باشيم، او با ما است و به آنچه مى‏كنيم، دانا است، (حديد، آيه 4) در واقع به هر جا روى كنيم، خدا در آنجا هست(بقره، آيه 115 - آموزش دين، علامه طباطبايى، ص 64 و 65). اگر شما مى‏خواهيد به حقيقت اين معنا واقف شويد، در احاطه و استيلاى «خود» نسبت به «بدن» فكر كنيد. به اين صورت كه «خود» را، اگر نسبت به «بدن» محيط ببينيد، و در استيلاى خاص آن انديشه كنيد، تحيّر شما زياد خواهد شد؛ ما نه كيفيّت و چگونگى اين احاطه و استيلا را در مى‏يابيم و نه ابعاد اسرارآميز آن را مى‏فهميم. همين قدر مى‏بينيم كه احاطه و استيلايى در اين بين هست كه بسيار عميق و حساب شده است. «خود» ما (آنچه با كلمه «من» به آن اشاره مى‏شود)، به بدنِ ما احاطه و استيلاى مرموزى دارد. هر وقت اراده مى‏كند - كه حقيقت اين اراده را هم در نمى‏يابيم - هر عضوى را بخواهد، حركت مى‏دهد و هر تصرّفى را بخواهد انجام مى‏دهد. شما خود به فكر بپردازيد و ببينيد كه هر وقت اراده مى‏كنيد، بلند مى‏شويد، مى‏نشينيد دست خود را حركت مى‏دهيد، چشم خود را مى‏بنديد و در محدوده اراده خود آنچه مى‏خواهيد عمل مى‏كنيد. سپس در يكايك همين موارد، به انديشه بپردازيد و مثلاً در آن حال كه دست خود را بى حركت نگه داشته و ميخواهيد حركت دهيد، فكر عميق بكنيد كه وقتى اراده مى‏نماييد و دست خود را حركت مى‏دهيد، چه مى‏شود؟ آن كه اراده مى‏كند كيست؟ و اراده آن چيست؟ و نسبت آن با دست شما چگونه است؟ چه ارتباطى، احاطه‏اى و استيلايى به دست شما دارد و كيفيت آن چيست؟ در اين صورت چه مى‏يابيد عيناً و شهوداً چه درك مى‏كنيد؟ آيا مى‏توانيد به قضيه برسيد و چگونگى امر را بيابيد؟ هر چه هست، اين احاطه و استيلا را شما در مى‏يابيد - آن هم به شهود عينى - گرچه از تفسير آن عاجز و از نيل به كنه آن قاصريد و از دقايق ابعاد آن محجوب هستيد. وقتى به اين احاطه و استيلا فكر كرديد، و از آن با خبر شديد، توجه كنيد كه اين، احاطه و استيلاى يك مخلوق عاجز و موجود فقير است. و از اين طريق تا حدودى كه مى‏توانيد احاطه و استيلاى مقام ربوبى را بر جهان هستى درك كنيد و ببينيد كه استيلا و احاطه خالق متعال چگونه و چه خواهد بود؟ و در اين مقام به اين نيز فكر كنيد كه «خود» («من» شما كجا است؟ داخل بدن است، يا خارج آن و يا نه اين است و نه آن، و مطلبى فوق آن است؟ سپس با مراعات تنزيه و نفى تشبيه، به اين حقيقت توجه كنيد كه: داخل فى الاشياء لا بالممازجة خارج عنها لا بالمبانية ( مقالات، محمد شجاعى، ج 3، ص 235 و 236) و يا: ليس فى الاشياء بوالج، و لا عنها بخارج ‏، نه در چيزى درون است و نه برون آن‏ (نهج البلاغه، خ 186)
آنچه حق است اقرب از حبل الوريد / تو فكنده تير فكرت را بعيد
اى كمان و تيرها بر ساخته / صيد نزديك و تو دور انداخته

دلايل متعددى براى اثبات احاطه علمى خداوند مى‏توان اقامه كرد كه در اين مجال به بيان دو دليل اكتفا مى‏شود:
الف) خالقيت: موجودات جهان همگى مخلوق هستند و مجموعه‏ى نظام هستى به آفريننده و نظم‏دهنده خود نيازمندند، به گونه‏اى كه اگر لحظه‏اى پيوند آن‏ها با تدبير كننده‏ى امور قطع شود، از بين مى‏روند؛ لذا خداوند، غفلت خود از مخلوقاتش را نفى كرده و مى‏فرمايد: « و لقد خلقنا فوقكم سبع طرائق و ما كنّا عن الخلق غافلين» و ما بالاى سر شما هفت راه (طبقه) قرار داديم و ما از خلق (خود) غافل نيستيم(مؤمنون، آيه‏ى 17) .
ب) حسابرسى: اين كه خداوند اعمال همه‏ى بندگان را در روز جزا حسابرسى مى‏كند؛ دليل بر احاطه‏ى علمى خداوند بر همه چيز و همه‏ى جزئيات اعمال ماست. لذا در قرآن آمده است: « فمن يعمل مثقال ذرة خيراً يره، و من يعمل مثقال ذرة شراً يره» پس هر كس هم‏وزن ذره‏اى كار خير انجام دهد آن را مى‏بيند و هر كس هم‏وزن ذرّه‏اى كار بد كرده آن را مى‏بيند ( زلزال، آيه‏ى 8-72) .
ج) صفات خداوند و بررسي آنها نيز مي تواند در فهم احاطه خداوند به ما ياري رساند و در اينجا به بررسي برخي از آنها اكتفا مي كنيم.:
«قدرت» خدا نيز براهين بسيارى دارد. ما در اين جا به ذكر يك برهان اكتفا مى‏كنيم، و آن برهان سعه‏ى وجودى است. ما اگر توانايى بر كارى نداشته باشيم حتماً به خاطر كمبودى است. حال اگر وجودى را ملاحظه كنيم كه از هر نظر نامحدود است، چگونه ممكن است چيزى خارج از حوزه‏ى قدرت او باشد؟ بنابراين چون خدا وجود نامحدود دارد پس بر همه چيز قادر است. «شكور» نيز از صفات خدا است(شورى، آيه‏ى 23) « شاكر» و «مشكور» از ماده‏ى «شكر» به گفته‏ى راغب اصفهانى در «مفردات» معنى اصلى آن «تصور نعمت و اظهار آن» است. اين واژه هنگامى كه در مورد خداوند به كار مى‏رود، چند معنى دارد: كسى كه طاعت كم را مى‏پذيرد و ثواب بسيار مى‏دهد يا نعمت فراوان مى‏بخشد و به شكر مختصر راضى مى‏شود. و در حقيقت به معناى جزا و پاداش عمل دادن است. امّا نه به مقدار عمل بلكه به مقدار لطف پروردگار. «رحمان» و «رحيم» بودن خدا نيز به جهت اين است كه از يك سو «رحمت عام» خداوند، دوست و دشمن و مؤمن و كافر و نيكوكار و گنهكار را شامل مى‏شود و از سوى ديگر «رحمت خاص» و تنها در اختيار نيكان و پاكان قرار مى‏گيرد و ويژه‏ى مؤمنان است؛ لذا خداوند هم رحمان است و هم رحيم. آثار رحمت خداوند را مى‏توان در نظام تكوين، نظام تشريع و نظام آخرت به روشنى مشاهده كرد.
«جبار» نيز همچون «متكبر» از صفات خداوند است (حشر، آيه‏ى 23) « جبار» در اصل ريشه‏ى لغت، يا از ماده‏ى «جبر» به معنى قهر و غلبه و قدرت است، و يا از ماده‏ى «جبران» به معنى برطرف ساختن نقص چيزى است. اين واژه به هر دو معنا، گاهى به صورت مذمت (در حق مستكبران) و گاهى در معنى مدح به كار مى‏رود و به كسى گفته مى‏شود كه نيازمندى‏هاى مردم و نقايص آن‏ها را جبران مى‏كند، و استخوان‏هاى شكسته را پيوند مى‏دهد و يا اين كه داراى قدرت فراوانى است كه غير او در برابر او خاضع مى‏باشند بى‏آن كه بخواهد بر كسى ستم كند و يا از قدرتش سوء استفاده كند. به همين جهت، جبار به هنگامى كه به اين معناست با صفات مدح ديگر همراه مى‏گردد. مانند «الملك القدوس»، «الجبار المتكبر».
«حكيم» بودن خداوند نيز با دلايل عقلى قابل اثبات است؛ زيرا «حكيم» به كسى گفته مى‏شود كه افعال خود را به بهترين وجه از نزديكترين راه، انجام مى‏دهد و از هرگونه كار نادرست و ناموزون و خلاف پرهيز مى‏كند در حقيقت «حكمت» بيش‏تر ناظر به جنبه‏هاى عملى است. در حالى كه «علم» ناظر به جنبه‏هاى نظرى مى‏باشد. بنابراين تمامى دلايلى كه براى علم خداوند، اقامه مى‏شود وصف حكيم بودن او را نيز اثبات مى‏كند. ( براى اطلاع بيشتر ر.ك: 1. پيام قرآن، مكارم شيرازى، ج 4 2. آشنايى با معارف قرآن، تفسير موضوعى 3، مفاهيم اعتقادى، واحد تدوين كتب درسى)
معناي ذات:
ذات» اصطلاحآ به هستي محض و هويت مطلق گفته مي‌شود و هيچ لفظي وجود ندارد كه بر آن دلالت كند؛ زيرا دلالت لفظ بر ذات، متوقف بر ادراك و شناخت ذات است و هيچ كس توان درك يا شهود آن هويت مطلق را ندارد. او خدايي است كه افكار بلند انديشوران متألّه، كنه ذاتش را درك نكنند و غواصان درياي شهود، دستشان از پي بردن به كمال هستي‌اش كوتاه، و راه اكتناه او، هم از راه فكر هم از طريق دل مسدود است « الَذي لا يُدْرِكُه بُعدَ الهِمَمِ وَ لايَنالُهُ غوصُ الفِطَن» ( نهج البلاغه/ خطبه،1). ذات را هيچ گونه مرتبه اي نيست و وحدت آن حقيقي است، آنچه از مراتب و كثرات در جهان هستي مشاهده مي شود، همه در ظهورات ذات است و نه در ذات هستي.
ذات حق كه از آن به «هويت غيبيه»، «غيب ذات»، «مقام ذات»، «مرتبه ذات» و گاهي هم به الفاظ ديگر (مانند «عنقاء» و «غيب الغيوب») تعبير مي شود, همان وجود صرف است ; وجودي كه هيچ گونه حدي ندارد; از جميع تعينات - چه مفهومي , و چه مصداقي - مبراست ; ما ذات حق را مي شناسيم چون وجود را مي شناسيم و سريان وجود را در اشيا درك مي كنيم، ولي كنه وجود و ذات حق تعالي را نمي شناسيم زيرا نه نامي دارد و نه نشاني ; نه اسمي دارد, و نه رسم و صفتي ; نه با اسم يا صفتي مقيد است و نه با عدم آن اسم يا صفت ; نه با تعين خاصي متعين است و نه با عدم همان تعين . حتي با «اطلاق» و «عدم تعين» هم مقيد نيست ; زيرا «اطلاق» و «عدم تعين» نيز به جاي خود, نوعي تعين و قيد است و مقام ذات از آن هم منزه و مبرا است . اما تعينات اسمي و وصفي (اسما و صفات حق ) همه از مقام ذات متأثر بوده و در مقام تجلي به ظهور مي رسند را مي شناسيم چون در مظاهر و اشيا ظهور دارند.
از ديدگاه عرفان اسلامي اطلاق ذات اختصاص به خداوند دارد و مخلوقات، ظهور ذات اند و نه خود ذات. به عبارتي مي توان گفت: ذات مخلوقات، همان وجود و هستي محض حق تعالي است كه در مخلوقات و مظاهر حضور و ظهور دارد. ولي از نگاه فلاسفه كه معتقد به ماهيت هستند، اشيا داراي ذات مي باشند. ذات اشيا از نگاه فلسفي آميزه اي از جنس و فصل آنها است كه با تهليل ذهني قابل امتياز و تشخيص است.

پرسمان دانشجویی