بي‏نيازي خدا | کتابخانه مجازی الفبا

چرا مي گوييد خدا بي نياز است اگر خداوند بي نياز است چرا انسان را و يا ملائکه هايي را آفريد که به گفته امام علي(ع) گروهي همواره در سجودند گروهي همواره در رکوع و تسبيح خداوندند و همچنين چرا خداوند مي فرمايد تو را براي خودم آفريدم؟ لطفا اينطور جواب نديد که هر کسي توانايي داشته باشد آن را شکوفا مي کند چون اين نيز نوعي نياز است.

خداوند بزرگ در ذات و اسماء و صفات خويش مطلق است و هيچ نيازى به ديگران ندارد. چرا كه در صورت نياز ديگر واجب‏الوجود و خالق و آفريدگار هستى نمى‏باشد. و اين پرستش جن و انس هيچ نفعى بحال حضرتش ندارد. بلكه صرفا براى رشد و كمال جن و انس است. همانگونه كه درس خواندن شاگردان و دانش‏آموزان باعث كمال خود آنها مى‏شود و نفعى بحال معلم ندارد. حضرت اميرالمؤمنين على(ع) در ابتداى خطبه 193 نهج‏البلاغه مى‏فرمايد: همانا خداى سبحان پديده‏ها را در حالى آفريد كه از اطاعتشان بى‏نياز و از نافرمانى آنان در امام بود زيرا نه معصيت گناهكاران به خدا زيانى مى‏رساند و نه اطاعت مؤمنان براى او سودى دارد. بايد توجه داشت كه در افعال انسان عموما نفعى به خود انسان عايد مى‏شود (چه نفع مادى و چه روحى) ولى در افعال حضرت حق چنانكه اشاره شده اصلاً معنا ندارد فايده‏اى عايد ذات بى نياز الهى گردد پس مقصود از علت آفرينش هدف و غايتى است كه فعل الهى براى آن صادر شده است. در رابطه با هدف كلى آفرينش ابتدا بايد ديد مقصود از هدف چيست. اشتباهى كه معمولا در اين رابطه رخ مى‏دهد قياس كردن افعال الهى با كنش‏هاى انسانى است. هدف در افعال بشرى معمولا غايت فاعل است. يعنى كنشگر براساس نقص و نيازى كه در خود مى‏يابد فعاليتى را آغاز مى‏كند و هدفش رفع آن نقص و تأمين نياز خويش است. البته گاهى انسان‏هاى خداجو در نيت از اين مرحله فراتر رفته و چنين غايتى را لحاظ نمى‏كنند ليكن بالاخره با عمل خويش خود را به كمال مى‏رسانند و نقايص وجودى خويش را برطرف مى‏سازند. اما در مورد افعال الهى هدف به اين معنا معقول نيست. زيرا او كمال مطلق است و او را نقصى نيست تا با انجام چيزى آن نقص را برطرف سازد. آن گاه اين سؤالات رخ مى‏نمايد كه:
1- بنابراين آيا افعال الهى هدفداريست و اگر هست به چه معناست؟
2- اين كه آفرينش مقتضاى فياضيت مطلقه الهى است يعنى چه؟ واگر خداوند جهان را نمى‏آفريد چه مى‏شد؟ آيا خدا مجبور است جهان را بيافريند تا به فياضيت او لطمه نخورد؟ و...
در رابطه با سؤال اول بايد گفت: افعال الهى هدفمند است به اين معنا كه كنش‏هاى او حكيمانه است و غايت افعال او غايات فعل است نه فاعل. يعنى مقصود از هدف در اين جا سرانجامى‏است كه آفريده‏هاى او بدان مى‏رسند و آن اتصال به منبع لايزال هستى و فناى در كمال مطلق است و به قول مولوى چون قطره‏اى كه در دريا افتد و دريا شود. در اين جا باز اين سؤال رخ مى‏نمايد كه چه لزومى داشت خداوند جهانى را بيافريند و به چنان سرانجام مباركى برساند؟ پاسخ آن است كه نيازى وجود نداشت ليكن حكمت اعم از نياز است. يعنى چنان نيست كه سابق بر هر كارى حتما بايد نيازى باشد. چنين برداشتى از مقايسه افعال الهى باكنش‏هاى بشرى - كه موجودى سراپا نياز است و همواره در جست و جوى تأمين احتياجات خويش مى‏باشد - ناشى شده است. در حالى كه يك عمل زمانى مى‏تواند حكيمانه باشد كه نتايجى خوب و ارزشمند به بارآورد هر چند اين نتايج به فاعل برنگردد بلكه به فعل و آفريده بازگشت نمايد.
درپاسخ به پرسش دوم بايد ابتدا درك فلسفى درستى از وجود و هستى داشته باشيم و سپس به تبيين رابطه آن با فياضيت مطلقه الهى بپردازيم: 1- در چشم‏انداز و تحليل فلسفى وجود كمال و خير عين يكديگر و نقص شر و عدم يكى بيش نيستند. بنابراين وجود بنفسه خير و كمال و بهتر از نيستى است. 2- خداوند واجب‏الوجود بالذات و واجب بالذات واجب من جميع الجهات است. يعنى همه كمالات وجودى را به طور مطلق داراست. بلكه عين همه آنهاست و از هرگونه نقص كاستى و عيبى پيراسته است. 3- از جمله كمالات مطلقه فياضيت على‏الاطلاق است. درك اين ويژگى و پيامدهاى آن درفهم درست مسأله موردبحث نقش جدى و اساسى دارد. دراين جا بايد مفهوم فياضيت را به درستى فهم كرد. براى فياضيت لااقل دومعنا مى‏توان به دست داد: الف) اعطاى وجود به هرچيزى كه امكان وجود دارد. زيرا با توجه به اين كه وجود خير است اگر چيزى امكان هست شدن داشته باشد و به او افاضه وجود نشود خارج از دوصورت نيست: 1- يا فاعلى توانا وجود ندارد كه آن را هستى دهد. 2- يا فاعل توانمندى هست كه از افاضه وجود خوددارى كرده است و هردو در مورد خداوند محال مى‏باشد. زيرا: اولا خداوند قدرت و توان افاضه وجود به هر ممكن الوجودى را دارد. زيرا داراى قدرت مطلقه است. ثانيا: خوددارى از افاضه وجود با توجه به خيربودن وجود بخل است و بخل خلاف فياضيت مطلقه الهى است. (در اين جا دنباله سؤال پيشين رخ مى‏نمايد كه بعدا بدان خواهيم پرداخت) ب ) شرايط كمالات ممكنه برتر را براى امور موجود فراهم ساختن. اين نيز چيزى است كه خداوند درنظام هستى قرارداده وجريان هستى را به سمت كمال نهايى به جريان انداخته و تمام شرايط كمال را براى موجودات فراهم ساخته است. البته كمال درغيرانسان به نحو غيراختيارى است و لوازم تكوينى دارد و درمورد انسان اختيارى است ولوازم تكوينى و تشريعى خاص خود را دارد و خداوند همه لوازم آن را فراهم نموده است. اما دنباله سؤال اين است كه آيا خدا مجبوراست جهان را بيافريند تا فياض باشد؟ پاسخ آن است كه او مجبور نيست بدين معنا كه هيچ عاملى او را وادار به آن نمى‏كند. در عين حال لازمه فياضيت اين است. يعنى اگر نكند فياض نيست. به عبارت ديگر رابطه فياضيت و خوددارى از خلقت و كمال بخشيدن به هستى رابطه تناقض است. از اين رو ميرداماد(ره) مى‏فرمايد: «از خدا واجب است كه بيافريند» نه اين كه بر خدا واجب باشد.

پرسمان دانشجویی