توحيد افعالي و اختيار | کتابخانه مجازی الفبا

با توجه به توحيد افعالي خداوند، چگونه انسان اختيار دارد؟

توحيد (يكتايى خداوند) داراى سه مرتبه است: توحيد ذاتى، توحيد صفاتى و توحيد افعالى. به اقتضاى سؤال، از توحيد ذاتى (يكتايى ذات خداوند) و توحيد صفاتى (وحدت و عنيت تمامى صفات با ذات حق تعالى، مى‏گذريم؛ زيرا سخن بر سر توحيد افعالى و دفع شبهه جبر است. بنابر توحيد افعالى، هر فعل و اثرى در عالم هستى، حدوثاً و بقاء فعل حق است و به اراده ازلى حق تعالى منسوب است و هيچ كس نمى‏تواند به اراده مستقل خود، فعلى يا اثرى را تحقق بخشد. خداى متعال، هم خالق تمام جهان هستى، هم مربّى عالم و هم رازق و حاكم بر آفرينش مى‏باشد و هيچ كس نيست كه در اين امور شريك او باشد، (الهيات شفا، ج 2، ص 43). هر فعلى در عالم، منسوب به خدا و مشمول اراده حق است و هيچ كس با او در هيچ اراده و فعلى شركت ندارد؛ بنابراين، هر اراده و فعلى كه از انسان صادر مى‏شود، در حقيقت فعل و اراده خدا و منسوب به او است. در بيان اهميت اين مسئله، حكيم متأله، مرحوم «صدر المتألهين شيرازى» در كتاب قيّم «اسفار» فرموده است: «اين مسئله نيز يكى از مسائل بسيار پيچيده و در عين حال شريف فلسفه است و كسانى كه به باطن و نهايت فهم آن رسيده باشد، بسيار اندكند از آن رو آرا و نظريات، نسبت به آن مختلف و مذاهب گوناگون گشته‏اند؛ به گونه‏اى كه اين اختلاف فهم، مردمان را دچار حيرت نموده و آرا و نظريات بزرگان دانش را گرفتار اضطراب نموده است.»
نظريه معتزله در توحيد افعالى مرحوم صدرا درباره نظريه معتزله در توحيد افعالى فرموده است: «معتزله چنين اعتقاد دارند كه خداى تبارك و تعالى بندگان را آفريد و آنها را بر افعال خويش قدرت بخشيد و تمام اختيار را به ايشان تفويض فرمود؛ در نتيجه، انسان خالق افعال خود گرديد و در اراده، قدرت و عمل، به استقلال رسيد. ايشان از اين طريق خواستند كه صحّت تكليف، كفر و ايمان، وعده و عيد و استحقاق ثواب و عقاب را توجيه نمايند و ساحت اقدس اله را از قبايح، شرور، اراده كفر و عصيان پاك‏سازى نمايند، غافل از اين كه توحيد افعالى حق تعالى را به كلى انكار نموده و هر انسانى را شريك در خالقيت و ربوبيت خداى متعال معرفى نموده‏اند.»
نظريه اشاعره نسبت به توحيد افعالى: «اشاعره - بر عكس معتزله - بر اين اعتقادند كه تمام آنچه در هستى است، بدون واسطه به اراده خداى متعال منسوب است و هر فعلى كه در عالم واقع مى‏شود، به قضا و قدر الهى تحقق مى‏يابد. تمام كارها، اراده‏ها، شوق‏ها، حركت‏ها، طاعت‏ها و حتى معصيت‏هاى بندگان، به اراده خداوند انجام مى‏شود و همگان مجبورند در اين امور مطابق ميل او رفتار نمايند و از خويش اراده‏اى نداشته باشند.» سپس به روايتى از پيامبر اكرم(ص) تمسك مى‏جويند كه آن حضرت(ص) فرموده است: «آنچه را خداى متعال بخواهد، مى‏شود و آنچه را نخواهد، نمى‏شود» و نتيجه مى‏گيرند كه «پس هيچ خالق و مؤثرى جز خداى متعال در عالم نيست و در مورد امورى كه داراى اسباب و علل خاصى مى‏باشند، سنت و عادت الهى بر آن است كه چنين باشند.» «عقل را نيز مجالى براى تحسين و يا تقبيح اعمال نيست؛ زيرا كه هر عملى از حق تعالى صادر مى‏شود و معلوم است كه هر عملى از او حسن است.» «اين اعتقاد برتر است؛ زيرا موجب تعظيم قدرت الهى و تقديس آن حضرت از شائبه نقص و نياز به واسطه چيزى ديگر در تأثير است؛ غافل از اين كه با نظريه خود، اراده آزاد انسان و قدرت انتخاب او را به كلى نفى نموده، صحت تكليف، وعد و وعيد، استحقاق ثواب و عقاب و حسن و قبح ذاتى اعمال را زير سؤال مى‏برند و [آن را] غير قابل توجيه مى‏نمايند.»
نظريه حكماى پيشين اماميه: مرحوم ملا صدرا نظريه متكلمين و حكماى پيشين طايفه اماميه (رضوان الله عليهم) را چنين مطرح مى‏كند: «ايشان بر اين باور به سر مى‏برند كه قابليت اشيا در قبول فيض وجود از مبدأ متعال، متفاوتند؛ زيرا كه فيض وجود از خداى متعال بر ممكنات، مطابق با ترتيب و نظام خاص و به حسب تفاوتى كه در قابليت‏ها و امكانات آن‏ها موجود است، صورت مى‏گيرد؛ در نتيجه برخى از موجودات مستقيماً از مبدأ هستى صادر مى‏شوند و برخى ديگر به واسطه آفرينش نخستين - با يك واسطه - صادر مى‏شوند و بسيارى نيز صدورشان وابسته به علل، اسباب و واسطه‏هاى بسيار است. بنابراين برخى از اشيا موجود نمى‏شوند، مگر پس از امورى كه سبب و علت وجود و پيدايش او هستند و خداى متعال البته در رأس تمامى علل و اسباب، علت تمام علل و مسبب كل اسباب است.» محقق طوسى(رض) در اين زمينه در بيانى بسيار مختصر و رسا فرموده است: «حاصل اين طريقه، آن است كه بگويى، بدرستى كه ابتدا خداى تبارك و تعالى، قدرت و اراده را در بندگان ايجاد نموده است، سپس اين قدرت و اراده عبد است كه موجب صدور عمل از انسان مى‏شود؛ در نتيجه، هر كارى كه توسط انسان انجام مى‏شود، فعال نزديكش انسان و فعال دورش، خداى متعال است و اراده انسان در طول اراده خداوند قرار دارد.» ترتيب علل و اسباب نيز موجب نقصان قدرت بى نهايت مبدأ متعال نيست، (اسفار، ج 6، ص 371). چگونه در قدرت حقيقى توهم نقصان مى‏شود؛ در حالى كه اسباب متوسط نيز هم صادر از اوست و او در خلق و ايجاد اشيا هرگز نيازمند كسى نيست! بنابراين، هر عملى كه از انسان صادر مى‏شود، نخست منسوب به اراده انسان است؛ يعنى فاعل مى‏باشد و قريب آن آدمى است و در مرتبه بعدى منسوب به حق تعالى - به عنوان فاعل تسبيبى و بعيد - مى‏باشد؛ زيرا كه اصل وجود، اراده و قدرت عبد، همگى منسوب به خالق او است و بنده، هيچ تأثير مستقلى نسبت به امور ندارد. سپس مرحوم «صدرا» نتيجه مى‏گيرد كه اين نظريه، نسبت به نظر اشاعره و معتزله، هم صحيح‏تر است و هم اشكالات كم‏ترى دارد؛ زيرا نظريه معتدلى ميان جبر و تفويضى است و خير الامور اوسطها
نظر منسوب به حكمت متعاليه در توحيد افعالى: پس از اين، مرحوم «صدرالمتألهين» به طايفه ديگرى اشاره مى‏كند كه ايشان را راسخ در علم و از خواص «اهل الله» مى‏نامد و مى‏نويسد: «ايشان معتقدند موجودات در عين حال كه از حيث ذات و صفات و افعال و مراتب قرب و بُعد نسبت به حق تعالى متباين هستند، همگى در ذات احدى و حقيقت واحد الهى، وحدت و جمعيت مى‏يابند: ذات واحدى حق تعالى كه قيوم همه اشيا و قاهر ومحيط بر تمام آن‏ها است؛ بنابراين همان گونه كه در تمام هستى، شأنى جز شأن الهى تحقق ندارد، تمام افعال نيز منسوب به حق تعالى است و فعل «زيد» در عين حال كه حقيقتاً فعل «زيد» است، حقيقتاً كار خداى نيز هست و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم‏. مبناى اين نظريه، همان قول مشهور مرحوم صدرا درباره وحدت و كثرت - يعنى قاعده «وحدت در عين كثرت و كثرت در عين وحدت» مى‏باشد؛ لذا مرحوم «سبزوارى» در حاشيه اسفار فرموده است: «در طريقه راسخين در علم، خداى متعال فاعل قريب است، در عين بُعد، و فاعل بعيد است، در عين قرب (در حالى كه در نظريه «محقق طوسى» و حكماى قديم اماميه، حق تعالى تنها فاعل بعيد بود (مسبب الاسباب و عبد فاعل قريب بود و مباشر عمل) مطابق اين نظريه، هر كارى كه از انسان صادر مى‏شود، در عين حال كه فعل او است، منسوب به حق تعالى نيز هست و در عين حال كه منسوب به حق تعالى است، فعل عبد نيز مى‏باشد. تنها بدين وسيله است كه معناى روايت امام الموحدين، على(ع) روشن مى‏شود كه فرمود: لا جبر و لا تفويض بل امر بين الامرين‏ و اين گونه، شبهات وارد بر خلق اعمال، دفع مى‏گردد، (اسفار، ج 6، از ص 369 تا ص 375) .
به بيان ديگر، مشكل اشاعره و معتزله اين بوده است كه قادر به تصور نسبت افعال با دو فاعل و دو اراده نبوده‏اند، لذا اشاعره، فاعليت و اراده را تنها منحصر به خداى متعال و معتزله آن را تنها منحصر به انسان دانسته‏اند؛ بنابراين گروه اول، تنها قائل به توحيد فاعل و گروه دوم تنها قائل به اراده انسان گرديده‏اند. در مقابل ايشان، حكماى قديم اماميه قرار دارند كه فعل ارادى انسان را هم منسوب به انسان دانسته، اراده آزاد انسان را مى‏پذيرند و هم منسوب به خداوند مى‏دانند و توحيد فاعلى را اثبات مى‏نمايند. استدلال اين گروه اين است كه اسناد فعل به دو فعال، در صورتى محال است كه آن دو فاعل در عرض هم باشند و نه در طول هم؛ بنابراين چنانچه آن دو در طول هم تصور شوند، مشكلى نخواهد بود. اينان با تصورى كه نسبت به ترتيب صدور افعال از حق تعالى ارائه مى‏دهند، فاعليت را به طور كلى طولى مى‏دانند و معتقدند كه مبدأ متعال، ابتدا صادر اول را آفريد و سپس صادر اول، صادر دوم را به وجود آورد و دوم، سوم را و هكذا؛ در اين صورت، فاعليت حق اوّل، نسبت به اصل وجود و قدرت و اراده معلول اول، بدون واسطه و مباشر مى‏باشد و نسبت به خود فعل و خالقيت معلول اول و همچنين ذات، صفات و افعال ساير معاليل، با واسطه مى‏باشد. مطابق اين نظريه، هم اصل وجود انسان از خدا و مستند به حق تعالى است. هم شئون وجودى‏اش، مانند اراده و فعل، در عين حال كه فعل و اراده اوست، مستند به خداوند است؛ اگر چه با چندين واسطه باشد. بر اساس حكمت متعاليه، اگر چه هر علتى نسبت به معلول خودش از نوعى استقلال نسبى برخوردار است؛ ولى خالقيت حقيقى منحصر به خداى متعال مى‏باشد و ساير علت‏ها و معلول‏ها، نسبت به خداى متعال در عين فقر و وابستگى مى‏باشند و هيچ استقلالى ندارند. در فلسفه صدرايى، اگر چه انسان‏ها و صفات و افعالشان با هم متباينند و هر كس مستقلاً داراى اراده و عملى است، در عين حال تمامى اشيا - از جمله انسان - داراى وجود ربطى و عين فقر و نياز به خداى متعال مى‏باشند، (آموزش فلسفه، ج 2، ص 387 تا 392).

پرسمان دانشجویی