سير تكاملي انسان | کتابخانه مجازی الفبا

اگر خداوند کمال محض است پس از ايشان اثر ناقص به وجود نمي آيد پس حرکت انسان از نقص به کمال چيست و منظور از نقص و کمال چيست؟

شکی نیست که خدا کمال محض است اما محال است مخلوق او کمال محض باشد چون لازم می آید آن مخلوق نیز خدا باشد ومخلوقیت با خدا بودن در تناقض است . اما منظور از نقص و کمال در حرکت همان حالت بالقوه و بالفعل است (نقص = قوه ، کمال = فعلیت ) . فعليت در اصل مربوط به عالم تجرد است لذا در حرکت مبدأ، ماده و مقصد، عالم تجرد است و با حرکت، شئ ، به سمت تجرد مثالي يا عقلي خويش سير مي کند «الا الی ا الله تصير الامور»(شوري/53) «اليه يصعد الکلم الطيب و العمل الصالح يرفعه»(فاطر/10) اين آيه را اگر با توجه به آيه «انما المسيح عيسي ابن مريم رسول الله و کلمته القاها الي مريم»(نساء/171) معني کنيم « کلم طيب » جود انسان مؤمن است که در اثر عمل صالح (حرکت ارادیِ لوجه الله وعلی فطرةالله ) به سمت ملکوت صعود مي کند و لحظه موت - چه موت طبيعي و چه موت اختیاري - لحظه رسيدن به مقصد است.

بنابراين در حرکت، شيء از مرتبه ضعيف خود به سمت مرتبه قوي خويش که مرتبه مثال وبالاتر ازآن مرتبه ی عقلي و بالاتر از آن مرتبه الهي اوست، طي مسير مي کند؛ در اين سلوک، مبدأ و مسير و سالک و مقصد، خودِ موجود متحرک است.
- البته از آن حيث که خدا غايت الغايات است و در نهايت همه غايتها و مقصدها به او ختم مي شوند مقصد همه ی امور، خداست - طبق نظريه تشکيک وجود، هر موجودي خود ذومراتب است. انسان موجودي است ذومراتب که از خاک و نطفه و علقه و مضغه و ... شروع مي شود و تا مرتبه احديت پيش مي رود. آنچه خدا آفريده است ، کل اين سلسله است. در قوس نزول تمام اين مراتب وجودِ یک شئ به صورت وحدت تشکيکي موجود است؛ یعنی هر انسانی در خلقت از دنیا تمام مراتب وجودیش را از خاک ونطفه تا آخرین حد کمالش یکجا وبه صورت بسیط داراست اما وقتی به دار دنیا تنزل می کند و صورت مادی می یابد با مرتبه نازله اش، تنزل می یابد و به مرور زمان مراتب بالاتر او از عالم تجرد بر او نازل می شود ؛ البته به شرط اینکه خود با عمل اختیاری خود زمینه را برای این تنزل فراهم کند . وما از این ننزل تدریجی تعبیر می کنیم به حرکت . « و ان من شيء الا عندنا خزائنه و ما ننزّله الا بقدر معلوم»(حجر/21)( وهیچ چیزی نیست مگر اینکه خزائن آن (تمام حقیقت آن) در نزد ماست (درعالم غیب وعالم ربوبی است) وما آن را نازل نمی کنیم مگر به اندازه ی معلوم ومعین .) اینکه موجودات مادی ابتدا با مرتبه ضعیفشان به دنیا می آیند وبعد مراتب بالاتر را بدست می آورند این ناشی از خصوصیت ذاتی عالم ماده است . عالم ماده عالمی است سیّال که حرکت جوهری عین ذات آن است یعنی عالم ماده حرکت نمی کند بلکه خود عین حرکت و وجود سیال است ؛ لذا زمان و تدرّج نیز ذاتی عالم ماده است چون زمان مقدار حرکت است . لذا موجود مادی بودن اقتضا می می کند که شی درحرکت باشد ومدام از مرتبه ضعیف خود به مرتبه قویتر خود سیر کند . یا به عبارت دیگر مدام از عالم بالا مراتب وجودی خود را دریافت کند ؛چرا که ماده بخاطر ضعف وجودیش قادر به دریافت همه مراتب به صورت یکجا نیست .
اگر بنا بود که خدا چنین موجودات رو به کمالی را نیافریند اساسا باید عالم ماده را نمی آفرید چرا که تمام موجودات مادی دائماً از نقص به کمال می روند ومرگ به معنی اعم آن برای همه ی موجودات مادی وجود دارد. در قوس صعود هر موجودي در مراتب خود سير مي کند تا به اعلي مرتبه ی وجود خود برسد؛ و اگر عميقتر نظاره کنيم خواهيم ديد که کل بني آدم، از آدم تا قيامت همه يک حرکتند، همان طور که از نطفه تا يک انسان بالغ همه يک واحد حرکت و يک وجود سيال است. اين ما و محدوديت نگاه ماست که عالم را تکه تکه مي بيند.باز اگر عميقتر نگاه کنيم کل نظام مادي يک واحد سيال است و کل اين نظام با يک حرکت به سمت عالم مثال در صيرورت است؛ و قيامت آن لحظه اي است که کل عالم ماده قبض نفس مي شود و باز اگر عميقتر نظاره کنيم در مي يابيم که اين عالم ما که ابتدا و انتهايي دارد باز خود قطعه اي از يک حرکت بزرگتر است. قبل از اين عالم، عوالمي بوده است و بعد از آن نيز عوالمي خواهد بود. اين ما هستيم که محدود مي بينيم و خيال مي کنيم که دانه غير از درخت است در حالي که درخت امتداد همان دانه است، از دانه تا درخت يک واحد سيال است.این ما هستیم که یک واحد سیال به نام درخت را به دانه ،جوانه ،نهال ودرخت تقسیم می کنیم والّا همه ی اینها یک واحد ممتد وسیّال است .کل عالم ماده نیز یک واحد سیال است .
باز اگر خوب نظاره کنيم مي يابيم که عالم ماده و مثال و عقل همگي يک واحد ذومراتبند. وخداي عالم، يک موجود بيشتر نيافريد و آن وجود عالم بود لکن این وجود ،وجودی ذو مراتب است وعالم ماده مرتبه ای از آن وپایینترین مرتبه آن است ؛وهر چیزی که در عالم ماده است بخشی ومرتبه ای از وجود آن است نه همه ی آن به قول عارف شبستری : «صورتی در زیر دارد آنچه دربالاستی » . اين همه کثرت که می بینیم ، ناشي از ظلمت ماهيت است و ماهيت حد عدمي وجود است. اگر ديده ی وجودياب باز شود و پرده ی ماهيت را بدرد، خواهد ديد که کل عالم امکان يک وجود منبسط است و بس؛ و وجود سراسر کمال است.
«الَّذينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِيامًا وَ قُعُودًا وَ عَلى‏ جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ في خَلْقِ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النّارِ»(آل عمران/191) اين آيه را شب زنده داران قبل از نماز شب تلاوت مي کنند. اينان که دائم الذکرند در خلقت آسمانها و زمين(کثرتها) تفکر دائم مي کنند(فعل مضارع دلالت بر استمرار و دوام مي کند.) و ناگهان از کثرت به وحدت مي رسند ومي گويند: «رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً » نه «رَبَّنا ما خَلَقْتَ هولاء باطِلاً»؛ اينها عالم را يک وجود واحد مي يابند اگر چه هنوز به وحدت کامل نرسيده اند و ربّ را جدا از خود و عالم و خود را« ما» مي بينند.
بنابر این، اولا :خدا یک وجود بیش نیافرید وآن وجود کل ممکنات بود که وجودیست دارای مراتبِ بهم پیوسته « اناکل شئ خلقناه بقدر ومامرنا الّا واحدة کلمحٌ بالبصر » (قمر 49 و50 ) ( ما هر چیزی را با اندازه خلق کردیم وامر ما یکی بیش نیست وآن نیز مثل چشم برهم زدنی [دفعی] است.)
ثانیا : وجود عالم ماده وموجودات مادی که همواره از نقص به کمال می روند تنها بخشی از حقیقت آنهاست نه همه آن؛ وبخش اعظم وجود آنها در عالم بالاست
ثالثا : کمال هرموجودی به حسب خود اوست؛مثلا قورباغه در قورباغه بودن خود کامل است اگر چه نسبت به انسان ناقص است ؛یک نوزاد نیز در نوزاد بودن خود کامل است اگرچه نسبت به انسان بالغ ناقص است . اگر خدا قورباغه یانوزاد را نمی آفرید جای اشکال داشت ومی شد به خدا اشکال کرد که چرا قورباغه یا نوزاد را که امکان وجود داشت نیافریده است لذا این وجوداتی که نسبت به هم کمال ونقصی دارند باید می بودند تا کل نظام که یک نظام یکپارچه است کامل باشد .موجودات عالم بمنزله اعضاء یک پیکرند که نبود هر کدام آنها باعث نقص کل نظام می شود به قول شیخ محمود شبستری :
}P« جهان چون چشم و خطّ و خال و ابروست که هرچیزی بجای خویش نیکوست .»
رابعا : خود همین حرکت از نقص به کمال یک حقیقت و نحوه ای از وجود است واگر خدا موجود رو به کمال نمی آفرید نقصی در نطام خلقت وجای این حقیقت در عالم خالی بود در حالی در خلقت خدا هیچ چیز ی فروگذار نشده است « ونیست هیچ جنبنده ای در زمین و هیچ پرنده ی پرواز کننده به دو بال مگر اینکه آنها نیز امّتهایی هستند مثل شما وما هیچ چیزی را در این کتاب فرو نگذاشتیم سپس همه ی آنها به سوی پر وردگارشان محشور می شوند .» (انعام 38 ) « درخلقت خدای رحمان هیچ تفاوتی(هیچ تضاد واختلافی ) نمی بینی پس دوباره چشم بگردان آیا سستی در خلقت می بینی . باز دوبره بنگر تا نگاهت خسته و زبون به سویت باز گردد.)( الملک 3 و 4 ) با آرزوی توفیق برای شما منتظر سوالات بعدی شما هستیم .

پرسمان دانشجویی