معناي توسل | کتابخانه مجازی الفبا

آيا در کتب ما احاديث معتبري داريم که در آن ائمه به اجدادشان متوسل شده اند و از آنها حاجت خواسته اند با لفظ مستقيمي مانند «اکفياني» يا «ادرکني» يا « افعل ما رغبت اليک فيه» و نه فقط با لفظ غير مستقيم مانند « أَسْأَلُکَ بِحَقِّ حَبِيبِکَ مُحَمَّدٍ»؟ پاسخ اين سؤال بسيار مهم است براي رفع يک شبهه در منطقه ما در آمريکا.

«توسّل» در لغت، به معناى مدد جستن از وسيله‏اى براى نيل به مقصود است. انسان براى رسيدن به مراد خويش در این عالم اسباب چاره ای جز این ندارد که به اسباب و واسطه‏هاى فيض، متوسل شود. خدا هم از کسی نخواسته بجای مصرف دارو برای بهبودی از بیماری فقط دست به دعا به سوی او بردارد و دنبال تهیّه دارو نرود. بلکه بر عکس خود امر به اخذ وسیله کرده فرموده است: « يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسيلَةَ وَ جاهِدُوا في‏ سَبيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ : اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! از(مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد! و وسيله‏اى براى تقرب به او بجوئيد! و در راه او جهاد كنيد، باشد كه رستگار شويد! » (المائدة:35) . پس اگر هم کسی عقیده داشته باشد که در این عالم اسباب و مسبّبات ، که طبق سنّت الهی است ، استمداد از اسباب جایز نیست ، بی شکّ از نظر عقلا محتاج به روانپزشک است. بلی طبق براهین عقلی و نقلی هیچ کس نباید اسباب را مستقلّ از اراده و اذن خدا دارای تأثیر بداند. بر اين اساس، توسّل ، به معناى استفاده از اسباب ، لازمه ی زندگى انسان در جهانى است كه قانون اسباب و مسببات بر آن حاكم است. و هیچ لزومی هم ندارد که متوسّل شونده به چیزی حتماً به واسطه ی فیض بودن آن چیز تصریح نماید.کما اینکه خود انبیاء نیز وقتی از وسیله ی استفاده می کردند مدام کلمه ی به اذن الله را تکرار نمی کردند. امّا این ضروری است که ما در اعتقاد قلبی خود باور داشته باشیم که تأثیر این وسائل به اذن و اراده ی خداست. و اگر کسی بدون این اعتقاد به اسباب تمسّک جوید در مذهب اهل البیت (ع) مشرک محسوب می شود. لذا اگر در روایاتی از اهل بیت (ع) از غیر خدا استمداد شده قرینه ی لفظیّه یا حالیّه وجود دارد که ایشان(ع) برای غیر خدا استقلال در تأثیر قائل نبوده اند.

در ادامه به دو مورد اشاره می شود که گویای مطلبند. « اللَّهُمَّ عَظُمَ الْبَلَاءُ وَ بَرِحَ الْخَفَاءُ وَ انْقَطَعَ الرَّجَاءُ وَ انْكَشَفَ الْغِطَاءُ وَ ضَاقَتِ الْأَرْضُ وَ مَنَعَتِ السَّمَاءُ وَ إِلَيْكَ يَا رَبِّ الْمُشْتَكَى وَ عَلَيْكَ الْمُعَوَّلُ فِي الشِّدَّةِ وَ الرَّخَاءِ اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أُولِي الْأَمْرِ الَّذِينَ فَرَضْتَ عَلَيْنَا طَاعَتَهُمْ فَعَرَّفْتَنَا بِذَلِكَ مَنْزِلَتَهُمْ فَفَرِّجْ عَنَّا بِحَقِّهِمْ فَرَجاً عَاجِلًا كَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ يَا مُحَمَّدُ يَا عَلِيُّ اكْفِيَانِي فَإِنَّكُمَا كَافِيَايَ وَ انْصُرَانِي فَإِنَّكُمَا نَاصِرَايَ يَا مَوْلَايَ يَا صَاحِبَ الزَّمَانِ الْغَوْثَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ أَدْرِكْنِي أَدْرِكْنِي أَدْرِكْنِي. » ( بحار الأنوار ، ج‏53 ،ص275 ) در این دعای شریف که از امام دوازدهم ولی عصر ـ ارواحنا فداه ـ صادر شده ملاحظه می فرمایید که ابتدا روی سخن مستقیماً با خداست ؛ آنگاه اعتراف شده که خدا اطاعت محمّد و آل محمّد را بر همگان واجب ساخته و اینکه آنان نزد خدا صاحب منزلتند. و در قدم سوم آنها را واسطه قرار داده به حقّ آنها از خدا حاجت طلبیده است. و با این مقدّمه و اثبات عقیده ی خود پیامبر (ص) و علی (ع) را مستقیماً مورد خطاب قرار داده فرموده است: يَا مُحَمَّدُ يَا عَلِيُّ اكْفِيَانِي فَإِنَّكُمَا كَافِيَايَ وَ انْصُرَانِي فَإِنَّكُمَا نَاصِرَايَ يَا مَوْلَايَ يَا صَاحِبَ الزَّمَانِ الْغَوْثَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ أَدْرِكْنِي أَدْرِكْنِي أَدْرِكْنِي. بنا بر این اگر کسی قسمت آخر دعا را برداشته بخواهد از آن اعتقادی شرک آلود را استفاده کرده شیعه را متّهم به شرک نماید یا نادان است یا مغرض. چون صدر دعا به وضوح نشان می دهد که زیل دعا با اعتقاد به استقلال در تأثیر برای غیر خدا نیست. چرا که ابتدا واسطه بودن آنها را اثبات کرده آنگاه آنها را مورد خطاب مستقیم قرار می دهد. باز از ائمه (ع) نقل شده که فرموده اند: « إِذَا أَحْزَنَكَ أَمْرٌ فَقُلْ فِي آخِرِ سُجُودِكَ: يَا جَبْرَئِيلُ يَا مُحَمَّدُ يَا جَبْرَئِيلُ يَا مُحَمَّدُ تُكَرِّرُ ذَلِكَ- اكْفِيَانِي مَا أَنَا فِيهِ فَإِنَّكُمَا كَافِيَانِ وَ احْفَظَانِي بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِنَّكُمَا حَافِظَان‏.» (الكافي،ج‏2 ،ص 559)

در این دعا نیز همانطور که ملاحظه می شود قرینه ی لفظی وجود دارد که ائمه (ع) جبرئیل و نبی اکرم (ص) را مستقلّ در تأثیر نمی دانسته اند. لذا فرمودند: احْفَظَانِي بِإِذْنِ اللَّهِ باید توجّه داشت که روایات نیز مثل آیات قرآن کریم محکم و متشابه دارند. لذا روایات متشابه را باید به محکمات روایات و آیات و عقل برهانی عرضه نمود تا از افتادن در ورطه ی تفسیر به رأی جلوگیری شود. « هُوَ الَّذي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذينَ في‏ قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْويلِهِ وَ ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْباب : اوست كسى كه اين كتاب [قرآن‏] را بر تو فرو فرستاد. پاره‏اى از آن، آيات محكم [صريح و روشن‏] است. آنها اساس كتابند و [پاره‏اى‏] ديگر متشابهاتند [كه تأويل‏پذيرند]. اما كسانى كه در دلهايشان انحراف است براى فتنه‏جويى و طلب تأويل آن [به دلخواه خود،] از متشابه آن پيروى مى‏كنند، با آنكه تأويلش را جز خدا و ريشه‏داران در دانش كسى نمى‏داند. [آنان كه‏] مى‏گويند: «ما بدان ايمان آورديم، همه [چه محكم و چه متشابه‏] از جانب پروردگار ماست»، و جز خردمندان كسى متذكر نمى‏شود. » (آل‏عمران:7) حاصل کلام اینکه تمسّک به وسائل مشروع برای تقرّب به خدا یا طلب حاجت از او جایز است چه با ذکر عدم استقلال آن اسباب در تأثیر و چه بدون ذکر آن. امّا این امر ضروری است که انسان باید در قلب خود یقین داشته باشد که اسباب ، تأثیر استقلالی نداشته به اذن و اراده ی خدا مؤثّرند. حتّی اگر کسی اموری مثل نماز و روزه و خواندن قرآن کریم و هر عمل صالح دیگر را هم دارای تأثیر استقلالی در تقرّب به خدا بداند با شرک است. ولی لزومی ندارد که در زبان نیز به این عدم استقلال در تأثیر تصریح نماید.

پرسمان دانشجویی