ابزار شناخت | کتابخانه مجازی الفبا

طرف بحث من در اين جريان انسانيست كه هنوز ديني را نپذيرفته و در ابتداي راه براي تشخيص مسير صحيح براي زندگيست. در مورد حجيت عقل تنها دليلی كه بنده به شخصه شنيده ام اينست كه ما ابزاري نداريم كه به وسيله آن راه را تشخيص دهيم و در ابتداي كار مجبور هستيم كه به عقل متوسل شويم. (باز هم متذكر مي شوم كه منظورم انسانيست كه در ابتداي مسير تعقل براي تشخيص مسير صحيح قرار دارد. يعني هنوز در حجيت عقل بحث مي كند.) پس ما مانند كسي هستيم كه در بياباني گم شده ايم و يك راهنما كه همان عقل است ما را به سوي آبادي هدايت مي كند. اما سؤالي كه براي من ايجاد شده است اينست كه:<BR>ما به ناچار به عقل متوسل شده ايم، چون ابزار ديگري براي تشخيص راه نداريم ولي در مورد اينكه آيا عقل حتما راه صحيح را نشان مي دهد چيزي نمي توانيم بگوييم. اينكه آيا اگر با يك استدلال منطقي به موضوعي رسيديم، همان واقعيت است يا خير؟‌ مشخص نيست.<BR>اگر گفته شود كه اگر راه صحيح تقعل كه همان منطق است پيموده شود به نتيجه اي منطقي خواهيم رسيد قابل قبول است، اما همين قوانين منطقي از عقلي نتيجه شده اند كه به ناچار هدايت او را پذيرفته ايم و محكي براي اينكه آنچه كه عقل نشان مي دهد عين واقعيت است نداريم. اگر اين استدلال صحيح باشد هيچ نتيجه گيري عقلي را نمي توان عين واقعيت دانست. اگر چه بايد آن را پذيرفت چون ابزار ديگري در شناخت نداريم. خلاصه اينكه پذيرفتن عقل به عنوان هادي بهترين كار است اما چه محكي وجود دارد كه به ما نشان دهد آنچه عقل مي گويد همان واقعيت است؟

حجيت عقل ذاتي آن است. و ذاتي كه محتاج به علت و دليل نمي باشد. اگر فرض كنيم كه حجيت عقل محتاج به دليل و برهان است اين دليل از دو حالت خارج نخواهد بود. يا دليلي عقلي خواهد بود يا غيرعقلي. اگر دليل حجيت عقل، خود عقل باشد دور لازم مي آيد و دورمحال است. و اگر غيرعقلي باشد خود آن دليل غيرعقلي نيز بايد حجيت باشد و حجيت آن نيز محتاج دليل خواهد بود. و باز دليل حجيت آن نيز يا عقل است يا غيرعقلي كه اگر عقلي باشد باز منجر به دور خواهد شد و اگر غيرعقلي باشد باز مطلب تكرار خواهد شد. و مسأله به تسلسل خواهد انجاميد كه آن نيز محال است. بنابراين يا بايد بپذيريم كه حجيت عقل، ذاتي است يا بپذيريم كه كشف واقعيت محال است. و قول به محال بودن كشف واقع سفسطه است. و افزون بر آن اين قضيه كه «كشف واقعيات محال است» خودش،‌ خودش را نقض مي كند. چرا كه خود اين قضيه يا درست نادرست باشد معلوم مي شودكه كشف واقعيت كشف شده است و اگر نادرست باشد معلوم مي شود كه كشف واقعيات ممكن است.

بنابراين انكار حجيت عقل مساوي با انكار علم به واقعيت است. و انكار علم به واقعيت مساوي است با انكار واقعيت. چون با انكار علم به واقعيت دم زدن از واقعيت بي معني است. اگر ما هيچ راهي براي فهميدن واقعيت نداريم از كجا مي توانيم بفهيم كه واقعيتي وجود دارد يا نه. و اگر ما ندانيم كه واقعيتي وجود دارد يا نه چگونه مي توانيم طالب آن باشيم. و حال آن كه ما طالب حقيقتيم.

شما فرموده ايد كه هيچ نتيجه گيري عقلي را نمي توان عين واقعيت دانست. از شما مي پرسيم كه به چه دليل؟ شما اگر بر اين گفته خود دليل عقلي اقامه كنيد نخواهيم پذيرفت چرا كه خود گفته ايد كه دليل عقلي غيرواقعي است و اساسا شما نمي توانيد بر ادعاي خود دليل عقلي اقامه كنيد چون لازمه اين امر تناقض است. و اگر دليل غير عقلي اقامه كنيد. از شما مي پرسيم كه به چه دليل و به چه علت اين دليل غيرعقلي حجت است.

فرموده ايد كه ما از سر ناچاري به عقل متوسل مي شويم. توجه داشته باشيد كه ناچاري به دو معني است. 1. اضطرار: مثل ناچاري يك شخص در نوشيدن آب آلوده در وسط يك بيابان خشك. 2. ضرورت: مثل ناچاري يك انسان در فكر داشتن.

كسي كه در وسط بيابان آب آلوده مي خورد ناچار است. ولي اين ناچاري به معني ضرورت نيست. فلذا اين شخص مي تواند آب آلوده را نخورد و بميرد. اما يك انسان ناچار است كه فكر داشته باشد و محال است كه فكر نداشته باشد. چون فكر داشتن عين انسان بودن است. و اگر كسي فكر نداشته باشد انسان نيست. -توجه داشته باشيد فكر داشتن غير از فكر كردن است -و وقتي مي گوييم ما چاره اي جز تبعيت از عقل نداريم منظور اين است كه تبعيت از عقل ضروري است. چرا كه عقل عين وجود ماست. عقل مرتبه اي از وجود ماست نه ابزاري در دست ما عقل راهنمايي جدا خود ما نيست. عقل مرتبه اي از روح ماست. عقل ما قبل از اين كه واقعيت خارجي را ادراك كند خود را با علم حضوري مي يابد و مي فهمد كه خودش وجود دارد. و چون در اين ادراك علم و معلوم و عالم يك چيزند لذا خطا و اشتباه معني ندارد. بنابراين اولين واقعيتي كه عقل ادراك مي كند وجود خودش است. و آن گاه عقل مي فهمد كه مي فهمد. يعني در مرتبه دوم، فهم و درك خود را ادراك مي كند. و آنگاه عقل مي فهمد كه فهم و درك او متكي به خود اوست. و مي فهمد كه بدون خودش فهم و دركي نيز وجود ندارد. و از اينجا مفهوم علت و معلول را ادراك مي كند و نيز مي فهمد كه خودش در عين اين كه وجود دارد نمي تواند معدوم باشد. و از اينجا مي فهمد كه اجتماع نقيضين محال است. و مي فهمد او نمي تواند مقدم بر خود او باشد و نيز مي فهمد كه فهم او نمي تواند از نظر وجودي قوي تر از خود او باشد.

عقل اين همه قضاياي بديهي را تنها با در نظر كردن به خود و تحليل خود به دست مي آورد و در اين راه به هيچ شي خارج از خود محتاج نيست. و البته همه اين همه معلومات براي عقل در يك آن حاصل مي شودچرا كه اين امور عين ذات اوست و ما در مقام تحليل آنها را از هم باز نموديم. و آنگاه عقل با اين كوله بار معلومات ذاتي خويش به كشف عالم خارج از خود مي پردازد. عقل مي يابد كه انسان تحت تأثير يك عده عوامل است مثلا گاه احساس سرما مي كند و گاه احساس گرما. گاه احساس درد مي كند و گاه احساس فشار و گاه صدايي مي شنود و گاه نوري مي بيند و ... عقل مي يابد كه عامل اين پديده ها خود انسان نيست. فلذا مي فهمد كه اين امور خارج از وجود انسان بر او تأثير مي گذارند. پس حكم مي كند كه خارج از وجود انسان نيز موجوداتي وجود دارند. و آنگاه براساس قضاياي بديهي كه در نزد خود دارد به تحليل عالم خارج از خود مي پردازد در مورد آن هر قضيه اي را كه با بديهات او سازگار باشد مي پذيرد و هر قضيه اي كه با آن ناسازگار باشد نمي پذيرد. و اين قضاياي بديهي قضاياي هستند كه انكار آنها نيز منجر به اثبات آنها مي شود. فلذا حجيت آنها ذاتي است. براي مطالعه بيشتر به كتب معرفت شناسي مراجعه فرماييد.

پرسمان دانشجویی