حکمت افعال | کتابخانه مجازی الفبا

آيا اين اعتقاد که رخ دادن هر فعلي حکمتي دارد صحيح است؟

حکمت در فعل به دو معني به کار مي رود. 1. به معني استحکام واتقان فعل. لذا فعلي را که محکم و استوار و نظام مند و خلل ناپذير و بي عيب باشد، فعل حکيمانه مي گويند. 2. به معني غايت عقلايي داشتن فعل و عبث نبودن آن . لذا فعلي را که عاقلانه و هدفمند باشد و غايتي معقول داشته باشد، حکيمانه مي گويند.
افعال را به طور کلي به دو قسم مي توان تقسيم کرد: 1. افعال خدا 2. افعال مخلوقات؛ افعال مخلوقات نيز يا غيرارادي است مثل افعال موجودات بي جان که آنها را بيشتر آثار مي گويند و کمتر از واژه فعل در اين مورد استفاده مي شود ، يا ارادي است ؛ و افعال ارادي يا از فاعل غيرعاقل است مثل افعال حيوانات يا از فاعل عاقل است مثل افعال انسان،‌ جن و ملائک.
فعل خدا چيزي نيست جز همين نظام هستي، که در نهايت درجه ي استواري و اتقان است و هيچ سستي و خللي در آن راه ندارد. «الذي خلق سبع سموات طباقا ما تري في خلق الرحمن من تفاوت فارجع البصر هل تري من فطور»( ملك / 3). فعل خدا به اين معني شامل جميع موجودات است؛ حتي به لحاظي افعال مخلوقات را هم شامل مي شود.
افعال خدا را اگر تک تک موجودات يا مجموعه ي خاصي از موجودات لحاظ کنيم به معني دوم نيز حکيمانه هستند ؛ يعني هر موجودي يا مجموعه اي از موجودات نسبت به هم داراي غايت و هدفمندند ؛ و هيچ موجودي عبث خلق نشده است. «وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ اْلأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلاً ذلِكَ ظَنُّ الَّذينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذينَ كَفَرُوا مِنَ النّارِ»(ص/27)؛ ( و آسمان و زمين و آنچه را كه ميان اين دو است به باطل نيافريديم اين گمان كسانى است كه كافر شده [و حق‏پوشى كرده]اند پس واى از آتش بر كسانى كه كافر شده‏اند) و « وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ اْلأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبينَ»(انبياء/16)؛( و آسمان و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است به بازيچه نيافريديم. )
اگر کلّ نظام هستي يکجا و به صورت يک موجود لحاظ شود غايت آن خدا بوده و بازگشت آن به خداست ؛ لذا هدفمند و غايتمند بوده و حکيمانه است. بلکه عالم هستي خود عين حکمت و عين اتقان و استواري است چرا که متکي به غني بالذات است و حکيم بودن خدا ناشي از غناي ذاتي و بي نقص بودن اوست.
بنابراين تمام موجودات از آن حيث که مخلوق خداي حکيم هستند، به هر دو معني آن داراي حکمت اند ، حتي فعل ارادي مخلوقات نيز مشمول اين حکم است ؛ اما نه از آن جهت که به مخلوقات منتسب است بلکه از آن جهت که به خدا منتسب است. اما از آن جهت که افعال ارادي مخلوقات به خود آنها منتسب است،‌ ممکن است حکيمانه باشد يا حكيمانه نباشد. فعل اختياري ملائک از هر دو جهت حکيمانه است يعني هم داراي اتقان است هم غايتي عاقلانه دارد چون همه ي افعال ملائک عاقلانه است چرا که ملائک همه عقلند و از شهوت و غضب و صفات مادي در آنها خبري نيست اما افعال جنّها و انسانها ممکن است حکيمانه باشد و ممکن است بر خلاف حکمت باشد. چون اين دو موجود افزون بر عقل داراي شهوت و غضب و وهم و خيال نيز هستند و همه افعالشان همواره ناشي از عقل نيست.
انسانها و جنّها براي اينکه فعلي انجام دهند بايد اراده کنند و براي اينکه اراده کنند بايد شوق و انگيزه اي در آنها پديد آيد و براي اينکه شوق و انگيزه در آنها پديد آيد بايد فعل و غايت و نتيجه ي آن را تصوّر کنند. وقتي فعل و نتيجه ي آن را تصور کردند يا آن فعل را براي خود مفيد وكمال مي بينند يا آن را براي خود مفيدو خير نمي بينند. اگر مفيد ديدند در آنها انگيزه لازم پديد مي آيد والا پديد نمي آيد. اما مفيدبودن(خير و کمال بودن) در نظر افراد معاني متفاوت دارد، ممکن است کسي چيزي را مفيد بداند که کمال قوه شهوت او را در پي دارد و ديگري چيزي را مفيد بداند که کمال قوه غضب او را تأمين مي کند و ديگري فعلي را مفيد تشخيص دهد که کمال عقل او را تأمين مي کند مثلا وقتي انسانها سيگار کشيدن را تصور مي کنند يکي آن را مفيد تشخيص مي دهد از آن جهت که خيال مي کند، سيگار کشيدن باعث شخصيّت و علامت مردانگي است و ديگري آن را مي کشد براي اين که نشان دهد ترسو نيست و از والدينش نمي ترسد ؛ و آنها که نمي کشند از آن جهت است که به جهتي آن را مضر تشخيص داده اند.
حال وقتي کسي فعلي را تصور مي کند اگر نفع عقل را در آن لحاظ کند يا نفع ديگر قوا را تحت تدبير عقل لحاظ کند کار او حکيمانه است. چون کار او در مسير نظام هستي و مطابق با نظم کلي عالم است و عالم از آن حيث که فعل خداست، حکيمانه است. اما تشخيص اينکه چه فعلي به نفع عقل است يا نفع عاقلانه دارند و به عبارتي حكيمانه است ؛ هميشه ممکن نيست لذا خداوند متعال قرآن حکيم و دين قيم را توسط انسان کامل وحکيم فرستاد تا انسان را با فعل حکيمانه آشنا کنند و او را در مسير عالم هستي كه به بسوي خداي حكيم مي رود قرار دهد.
بنابراين تمام موجودات و افعال آنان از آن جهت که به خدا منتسب هستند‌، داراي حکمت اند ولي فعل موجود مادي مختار از آن جهت که به خود او منتسب است ممکن است داراي حکمت باشد و ممکن است عبث و لهو و لعب باشد. «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذينَ اتَّخَذُوا دينَكُمْ هُزُوًا وَ لَعِبًا مِنَ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ الْكُفّارَ أَوْلِياءَ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ؛ وَ إِذا نادَيْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ اتَّخَذُوها هُزُوًا وَ لَعِبًا ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَعْقِلُونَ؛(مائده/57و58) اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد كسانى را كه دين شما را به ريشخند و بازى گرفته‏اند [چه] از كسانى كه پيش از شما به آنان كتاب داده شده و [چه از] كافران دوستان [خود] مگيريد و اگر ايمان داريد از خدا پروا داريد؛ و هنگامى كه [به وسيله اذان مردم را] به نماز مى‏خوانيد آن را به مسخره و بازى مى‏گيرند زيرا آنان مردمى‏اند كه نمى‏انديشند.»
اگر در آيات کتاب حکيم- که هم استوار و متقن است هم داراي غايت و هدف- خوب بنگريم مي يابيم که هر فعلي که در مسير آخرت و براي آخرت باشد، عاقلانه و حکيمانه است و غير آن لهو و لعب و عبث است. «وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدّارُ اْلآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذينَ يَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ؛(انعام/32) و زندگى دنيا جز بازى و سرگرمى نيست و قطعا سراى بازپسين براى كسانى كه پرهيزگارى مى‏كنند بهتر است آيا نمى‏انديشيد. »

پرسمان دانشجویی