ثنويت زرتشت‏ | کتابخانه مجازی الفبا

آيا ثنويت زرتشتى بهتر از توحيد نيست؛ زيرا ديگر مسئوليت بدى‏ها به گردن خدا نمى‏افتد؟

اين گمان كه شرك و دوگانه انگارىِ بنياد آفرينش سبب تنزيه خدا؛ و توحيد موجب انتساب بدى‏ها به خداوند است از چند سو مخدوش است. پيش از بيان اشكالات انگاره فوق توجه به اين نكته بايسته است كه ثنويت زرتشتى به گونه‏هاى مختلفى تقريرپذير است و هر يك از جهاتى آسيب‏مند مى‏باشد:
يك. تنها يك وجود واجب هست كه از آن به اهورامزدا تعبير مى‏شود. او خداى واحد و فوق پروردگاران نور و روشنايى است. در رتبه؛ يعنى، خرد مقدس يا خالق و پروردگار فروتر از او سپنت مئنيو روشنايى و در برابر وى انگره مئنيو، يعنى خرد خبيث يا اهريمن قرار دارد كه خالق و پروردگار ظلمت و بدى‏هاست. اين پنداره و ديگر تقريرهاى دوگانه انگارى اشكالاتى دارد كه به برخى از آنها اشاره مى‏شود:
در اين گمانه ثنويت به تثليث كشيده شده و سه منشأ آفرينش براى جهان لحاظ شده‏ جهت آگاهى بيشتر پيرامون تثليث زرتشتى بنگريد : رسول رضوى، بازكاوى تاريخ و آموزه‏هاى آيين زرتشت، ماهنامه معارف، ش 49، ص 20. است: اهورامزدا، سپنت مئنيو و انگره مئنيو.
دو. مسئوليت بدى‏ها و ظلمت‏ها در اين انگاره نيز بر عهده اهورامزدا خواهد بود؛ زيرا:
2-1. اگر او نمى‏دانست كه كه اهريمن بدآفرينى مى‏كند و اكنون نيز قادر به جلوگيرى از او نيست، پس خدايى جاهل و عاجز و محدود است و اين ويژگى‏ها با وجوب وجود و خدايى سازگارى ندارد؛ زيرا براساس ادله قاطع عقلى واجب الوجود كمال مطلق‏جهت آگاهى بيشتر بنگريد : حميدرضا شاكرين، براهين اثبات وجود خدا در نقدى بر شبهات جان هاسپرز، ص 197-194، تهران، مؤسسه فرهنگى دانش و انديشه معاصر، چاپ اول، 1385. و عين همه كمالات وجودى است.
2-2. اگر او مى‏دانست كه اهريمن بدآفرينى مى‏كند، و اكنون مى‏تواند او را از بدى باز دارد ولى بدون هيچ دليل و حكمتى او را آفريد و اكنون نيز مانع او نمى‏شود؛ پس از طرفى مسئوليت بدكردارى او را بر عهده دارد و از ديگر سو خلقت و سكوت غيرحكيمانه او مغاير با وجوب وجود و خداوندى است؛ چرا كه واجب داراى حكمت مطلق است و محال است كه فعل او فاقد حكمت باشد.
2-3. اگر او از بد آفرينى اهريمن آگاه بود، اكنون نيز قادر به جلوگيرى از او هست، ولى براساس حكمت‏هايى كه چه بسا بر ما مخفى است او را آفريده و به او آزادى داده است و هر گاه حكمتش اقتضاء كند او را محدود خواهد ساخت؛ در اين صورت به همان نتيجه‏اى رسيده‏ايم كه آيين توحيد رسيده است و امتيازى براى اين نظريه در مقابل توحيد باورى وجود ندارد، بلكه به تقريرى - اما ناقص - از نظريه توحيد تبديل خواهد شد.
سه. اگر اهريمن نه آفريده مستقيم اهورامزدا؛ بلكه آفريده خرد مقدس باشد، در اين صورت نيز همه فروض سه گانه بالا (2-1، 2-2، 2-3) راه مى‏يابد و مسئوليت هر آنچه به اهريمن نسبت داده شده هم بر عهده خرد مقدس و هم بر دوش اهورامزدا خواهد بود.
چهار. اگر اهريمن نه آفريده خرد مقدس و نه اهورامزدا باشد؛ در اين صورت او واجب الوجود خواهد بود و تعدد واجب محال است.بنگريد : همان جا.
پنج. حل مسأله شرور از طريق دوگانه انگارى راه به جايى نمى‏برد؛ بلكه گستره نفوذ و قدرت الهى را محدود مى‏سازد و به عبارت ديگر خدا را در بخشى از هستى از خدايى عزل مى‏كند و به تعبير استاد مطهرى براى اصلاح ابروى خدا چشمش را نابينا مى‏كندب. خداى محدود اشكالات متعددى دارد، در اين باره بنگريد : اچ.پى.آون، ديدگاه‏ها درباره خدا، ترجمه حميد بخشنده، ص 133 و 134، نشر اشراق (دانشگاه قم)، چاپ اول، 1380.
و اصل وحدت و يكپارچگى و انسجام نظام هستى را نيز مخدوش مى‏سازد.
بنگريد :
الف. شهيد مطهرى، مجموعه آثار، ج 14، ص 209، قم، صدرا، چاپ هشتم، مهر، 1383.
VHuw Parry مى‏نويسد: «ذكر اين كه خدا سلول‏هاى سالم و طبيعى را به وجود آورد، اما نه سلول‏هاى سرطانى را؛ اين كه او به بخش‏هايى از پوسته زمين كه در زلزله فوران نمى‏كنند، نظم بخشيد، اما نه هاو پارى اوئن آنها كه در زلزله فوران مى‏كنند؛ ذكر اين كه او هوا و فرايندهاى كشاورزى را هدايت مى‏كند در آن هنگام كه به قحطى منتهى نمى‏شود، اما نه در آن هنگام كه به قحطى مى‏انجامد.
ايجاد تفكيك‏هايى از اين نوع به معناى نفى كل انديشه وحدت طبيعت است كه همه پژوهش‏هاى علمى مبتنى بر آن است». ‏اج.پى.آون. ديدگاه‏ها درباره خدا، ترجمه : حميد بخشنده، ص 133 و 134، اشراق (دانشگاه قم)، اول، 1380.
افزون بر آن امروزه فوايد مهمى براى برخى از حشراتى كه در نگرش زرتشتى شرّ مطلق شناخته مى‏شوند شناسايى شده است. برخى از پشه‏ها در دنياى امروز براى مبارزه با آفات گياهى، برخى براى و واكسيناسيون و برخى به عنوان پليس قضايى و كشف DNA شناسايى افراد مجهول‏الهويه در جرم‏شناسى به كار مى‏آيند. لاجرم براى حل مسأله شر بايد تحليل فلسفى درستى از آن داشت. اشكال نگرش زرتشتى نگاه كاملاً عاميانه و ابتدايى به مسأله شر و ناتوانى از تحليل درست مسأله است. جهت آگاهى بيشتر نگا : شهيد مطهرى، عدل الهى (مسأله شرور) قم، صدرا.

پرسمان دانشجویی