ترس اوليا از مرگ | کتابخانه مجازی الفبا

مى‏ خواستم بپرسم چرا حتى بندگان بسيار خوب خدا هم از مرگ وحشت داشتند، مثلا حضرت على(ع) مى‏ گويد: من بعد از مرگ به خانه‏ اى تاريك و تنگ مى‏ روم»؟ اگر قرار است كسى مثل حضرت على(ع) اين همه وحشت داشته ‏باشد، ديگر معلوم‏ نيست چه بلايى بر سر بندگان معمولى خدا مى ‏آيد؟

ترس از مرگ در فرهنگ قرآنى و روايى از جهت تفاوت انسان‏ها، علت‏هاى گوناگون دارد. در يك منظر كلى مى‏توان انسان‏ها را از اين جهت به تعبير حضرت امام(ره) به سه گروه - ناقصان، متوسطان و كاملان - تقسيم كرد. دليل وحشت از مرگ در انسان‏هاى ناقص، اين نكته است كه انسان به حكم فطرت خود، حب به بقا و ميل به جاودانگى دارد و از فنا، زوال و نيستى متنفر است، ازاين رو به عالمى كه عالم حيات تلقى مى‏شود، عشق ورزيده و از عالمى كه به پندار خود عالم نيستى است، تنفر دارد.
بنابراين چنين افرادى به دليل آنكه ايمان به عالم آخرت ندارند و قلوب‏شان به حيات ازلى و بقاى سرمدى اطمينان نيافته است، به اين دنيا علاقه‏مند از مرگ هراسان و گريزان‏اند. خداوند متعال عقيده اين گروه از انسان‏ها را چنين بيان مى‏كند: (ان هى الاحياتنا الدنيا نموت و نحيا و ما نحن بمبعوثين)؛ «جز اين زندگانى دنياى ما چيزى نيست، مى‏ميريم و زندگى مى‏كنيم و ديگر برانگيخته نخواهيم شد».مومنون (23)، آيه 37.
عامل ترس از مرگ در انسان‏هاى متوسط چيز ديگرى است. متوسطان - كه ايمانشان به عالم آخرت و حيات قيامت كامل نيست - به دليل غفلت از آخرت و عالم برتر و بالاتر و توجّه به امور دنيوى و تلاش در آبادانى آنها، از مرگ مى‏ترسند. امام صادق(ع) مى‏فرمايد: «روزى مردى به سوى ابوذر آمده و پرسيد: چرا ما از مرگ كراهت داريم؟ ابوذر در پاسخ گفت: به دليل آنكه شما دنيا را تعمير كرديد و آخرت را خراب، پس كراهت و ترس داريد كه از آبادانى به سوى خرابى انتقال يابيد»بحارالانوار، ج 6، ص 137، ح 42..
ريشه اين غفلت هم يا متابعت از خواسته‏هاى نفسانى و مخالفت با حضرت حق بر مى‏گردد، يا به آرزوهاى دراز. امير مؤمنان(ع) در كلام گران سنگى مى‏فرمايند: «... آيا كسى نيست كه از گناه توبه كند پيش از آن كه مرگش سررسد؟... بدانيد كه شما در روزهايى به سر مى‏بريد كه فرصت ساختن مرگ است و از پس اين، روزهاى مرگ است... شما را فرموده‏اند كه بار بربنديد و توشه برگيريد. من بر شما از دو چيز بيشتر مى‏ترسم: دنبال هواى نفس رفتن و آرزوى دراز در سرپروردن».نهج البلاغه، خطبه 28، ص 29.
به فرموده خداوند متعال: اين گروه، از زندگى دنيا، ظاهرى مى‏شناسند و حال آنكه از آخرت غافل‏اند (يعلمون ظاهراً من الحيوه الدنيا و هم عن الاخره هم غافلون).روم (30)، آيه 7.
استن اين عالم اين جان غفلت است‏هوشيارى اين جهان را آفت است‏

هوشيارى زان جهان است و چوآن‏ غالب آيد پست گردد اين جهان‏

مثنوى، دفتر اول، ابيات 2066 - 2067.

اين متوسطان و غافلان، به حدى از مرگ غافل‏اند كه به تعبير حضرت على(ع) «گويا مرگ را در دنيا به غير ما نوشته‏اند و گويا حق را در آن بر عهده جز ما هشته‏اند و گويى آنچه از مردگان مى‏بينيم، مسافران‏اند كه به زودى نزد ما باز مى‏آيند و آنان را در گورهاى‏شان جاى مى‏دهيم و ميراث‏شان را مى‏خوريم، پندارى ما پس از آنان جاودان به سر مى‏بريم».نهج البلاغه، كلمات قصار 122، ص 382
اما گروه سوم - انسان‏هاى كامل و مومنان مطمئن - از مرگ كراهت ندارند؛ ولى از آن وحشت و خوف دارند. ترس آنان يك ترس مثبت و ارزشى است. در حقيقت آنان از عظمت خداوند متعال مى‏ترسند، ترس آنان همانند وحشت ما وابستگان به دنياى مادى و دل دادگان به تعلقات آن نيست. حضرت حق در قلب اولياى الهى، تجلى كرده و موجب هيبت مشوب به شوق شده است. بنابراين تجلّى الهى و عظمت ادراك و شهود آنان، آنها را به هيبت و خوف مبتلا كرده است. درست مانند زمانى كه عاشق دل‏داده پس از سال‏ها دورى و رنج، اجازه ملاقات با معشوق را پيدا مى‏كند؛ تمام وجود او ترس و اضطراب است كه نكند پس از سال‏ها هجران، عملى از او سر بزند و او از ديدار محبوب خود محروم شود.
دل عاشقان خداوند متعال در هنگام ملاقات با حضرت حق - كه با مرگ سرفصلى از آن آغاز مى‏شود - مى‏تپد و وحشتناك و ترسناك مى‏شود، ولى اين خوف غير از ترس‏هاى معمولى است.امام خمينى، روح الله، چهل حديث، صص 303 - 307، مركز نشر فرهنگى رجاء، چاپ اول، تابستان 1368.
ترس انسان‏هاى آن سويى، از طول سفر، توشه كم و بزرگى و عظمت مقصد است.نهج البلاغه، كلمات قصار 77، ص 372. ايشان، به تبع قرآن كريم، مرگ را چون زندگى امتحان بزرگ الهى مى‏دانند.ملك (67)، آيه 2. و مى‏ترسند كه از اين آزمون سربلند بيرون نيايند و حقيقتاً آزمون انسان‏هاى كامل بسيار سخت است كه حتى درك آنها نيز براى ما مشكل مى‏نمايد.
هيچ مرده نيست پرحسرت زمرگ‏ حسرتش آن است كش كم بود برگ‏

ورنه از چاهى به صحرا اوفتاد در ميان دولت و عيش و گشاد

زين مقام ماتم و تنگين مناخ‏ نقل افتادش به صحراى فراخ

مقعد صدقى نه ايوان دروغ‏ باده ى خاصى نه مستيى زدوغ

مقعد صدق و جليسش حق شده‏ رسته زين آب و گل آتشكده‏

ورنكردى زندگانيى منير يك دو دم ماندست مردانه بمير

مثنوى، دفتر پنجم، ابيات، 1771 - 1766.
با اين توضيحات اجمالى و مختصر، روشن مى‏شود كه اولاً هر ترس و وحشتى از مرگ، بد و منفى و هر خوفى از آن هم خوب و مثبت نيست. اگر ترس از مرگ بر اثر غفلت و محدوديت نظر و انديشه به دنياى مادى باشد، وحشتى منفى و نابخردانه است كه بايد عامل آن (دنيا دوستى) را از بين برد. اما اگر وحشت از مرگ، براساس خوف از عظمت حق تعالى و ترس از چگونگى رويارويى با خداوند باشد، ترسى مثبت و از سر شوق و عشق است. ثانياً با تفاوت انسان‏ها و نوع نگرش‏ها، عوامل ترس از مرگ، متفاوت و گوناگون خواهد بود.
گاهى، عده‏اى از مرگ نمى‏هراسند و اين عدم ترس، از سر شوق به ديدار يار است؛ حالتى كه انسان كامل دارد. انسان‏هاى كامل در دو طرف خوف و رجا حركت مى‏كنند و چون مرگ را مقدمه سعادت ابدى ديدار محبوب مى‏دانند، از آن هراسى ندارند. اما چون خود را در برابر محبوب جهانيان كوچك و حقير مى‏بينند و شايسته انعام و اكرام او نمى بينند، از عظمت او بيمناك‏اند.
اما اگر كسى ادعا داشته باشد كه از مرگ هراسى ندارد و نترسيدن او هم از سر عشق به لقاى خداوند متعال نيست، ادعايى بدون دليل و دور از حقيقت است، زيرا هرگاه انسانى در خلوتگاه خود، به نسبت خود و مرگ بينديشد، خالى از سه نوع ترس پيش گفته، نخواهد بود. اگر چنين فردى - كه مدعى عدم وحشت از مرگ است - در معرض خطر جدى قرار گيرد، به صورتى كه در شرف مرگ باشد، قطعاً از خود عكس‏العمل نشان خواهد داد و اين نيست مگر به دليل هراس از مرگ پس هر چند وى در گفتار انكار مى‏كند؛ اما در عمل و درون خود بدان اعتراف دارد.
اين نكته نيز نبايد مورد غفلت قرار گيرد كه توضيحات فوق درباره ترس از مرگ و نيز تفاوت روى آوردن چهره مرگ به مومنان و كافران، نشانگر آن است كه از ديدگاه معارف قرآنى و روايى، انسان و اعمال، افكار، كردار و اوصافش نقش به سزايى در اين مسأله مهم دارد؛ به نحوى كه سعادت و شقاوت بشر از درون او مى‏جوشد و در واقع آدمى، بايد از خود و كرده‏هايش هراسان باشد. آموزه‏هاى دينى نيز با ارائه حقيقت مرگ و توصيف ابعاد آن، مى‏خواهد نگرش انسان را به خود تغيير داده و تصحيح كند؛ يعنى، به او ياد دهد كه در عين زندگى در جهان مادى و كوشش براى برطرف ساختن نيازهاى خود، دلبستگى و وابستگى به آنها نداشته باشد. ازاين رو ترس از مرگ در اين حد و چارچوب، امرى ارزشى و مثبت خواهد بود. پس هر كس طبيب خويش است و با نوع نگرش و عملكرد خود، مى‏تواند ترس از مرگ را - كه بر اثر غفلت و تنگ‏نظرى و محدودنگرى به عالم مادى در او پديدار شده - به ترس از مرگى كه راه را طولانى ديده و رويارويى با خداوند متعال را سخت مى‏بيند، مبدل سازد. ترس اول اگر بر جان آدمى سيطره پيدا كند، همين زندگى دنيوى را براى آدمى تيره و تار مى‏سازد. اما ترس دوم موجب تقويت و تهذيب نفس شده و انسان را به انجام دادن اعمال نيك و صالح - كه از ديدگاه شريعت اسلامى گستره‏اى بس عظيم دارد - سوق مى‏دهد. پس چه خوب است دوباره در اين حديث شريف تأمل كنيم كه امام صادق(ع) به مردى فرمود: «همانا تو، طبيب نفس خويشى، براى تو درد بيان شده و نشانه صحت و سلامتى معرفى و به دوا و درمان راهنمايى شده‏اى. پس بنگر كه چگونه در اصلاح نفس خود قيام مى‏كنى».كافى، ج 2، كتاب ايمان و كفر، باب محاسبه عمل، ح 6 به نقل از: چهل حديث، ص 306.

پرسمان دانشجویی