اختيار انسان | کتابخانه مجازی الفبا

خداوند به انسان قدرت اختيار و انتخاب داده كه حق يا باطل را انتخاب كند و خود مى‏ فرمايد كه در پذيرش دين اكراه و اجبارى نيست؛ اما از طرفى عذاب اخروى را بر اهل باطل حتمى كرده است. آيا اين مسأله يعنى عذاب خداوند اختيار انسان را محدود نمى‏كند؟

در پاسخ به اين سؤال توجه به چند نكته لازم است:
1. در هيچ انديشه و مكتبى، آزادى انسان مطلق نيست و همه متفكران، اديان الاهى و مكاتب بشرى به گونه‏هاى مختلف بر محدوديت پذيرى آزادى‏هاى انسان مهر تأييد زده‏اند. اگر اختلافى نيز در اين زمينه مشاهده مى‏شود درباره مسائل زير است:
الف) محدوده آزادى چيست؟
ب) چه كسى حق دارد آزادى انسان را محدود كند؟
ج) بر اساس چه معيارهايى مى‏توان آزادى را محدود ساخت؟
بررسى تفصيلى اين مسأله از حوصله ا ين مختصر خارج است. براى آگاهى بيش‏تر به كتاب نظريه سياسى اسلام نوشته محمد تقى مصباح يزدى مراجعه شود.
2. كلماتى مانند«اختيار»، «اراده»، «آزادى» و «انتخاب» و همچنين واژه‏هاى مقابل آن مانند«جبر»، «الزام»، «اكراه» و... در معانى و موارد مختلف استعمال مى‏شوند كه همه آن‏ها حكم واحد ندارند. بنابراين، در برخورد با اين واژه‏ها بايد دايره معنا و استعمال را دقيقاً مورد توجه قرار داد و از تسرى و تعميم غير منطقى و بى‏دليل حكم به دايره ديگر خوددارى كرد. براى روشن شدن اين مطلب به اختصار به سه حوزه مرتبط با استعمال مفاهيم فوق اشاره مى‏شود:
الف) حوزه تكوين
آزادى و اختيار در حوزه تكوين به معناى آن است كه:
اولاً، رفتار و كنش‏هاى انسانى ناشى از جبر ذاتى نيست.
ثانياً، برخى از امور را نمى‏توان به صورت جبر تكوينى از بيرون تحميل كرد و الزام بيرونى پاسخ مطلوب به همراه ندارد. آيه دوم سوره بقره «لا اكراه فى الدين» اگر اختصاص به اين حوزه نداشته باشد، لااقل به خوبى اين مفاد را در پى دارد و مى‏فهماند كه حقيقت دين تكويناً اجبارپذير نيست؛ يعنى اگر به فرض با زور سرنيزه كسى به سوى دين دعوت شود و به ظاهر آن را بپذيرد، اين پذيرش ظاهرى با ايمان واقعى و اعتقاد راسخ قلبى فاصله بسيار دارد. بنابراين، «لا اكراه فى الدين» در حوزه تكوين به معناى اين است كه حقيقت دين تكويناً اجبارپذير نيست.
ب) حوزه تشريع اجتماعى‏
تشريع اجتماعى مجموعه قوانينى است كه چگونگى مناسبات اجتماعى انسان‏ها را مشخص و تنظيم مى‏كند. كسى حق ندارد ديگران را با زور و فشار به سوى اسلام دعوت كند. تفاوت اين مرحله با مرحله پيشين تفاوت «هست» و «بايد» است؛ به عبارت ديگر، در مرحله نخست معناى آيه جنبه اخبارى و توصيفى دارد؛ يعنى خبر از ناكار آمد بودن مى‏دهد؛ ولى در اين مرحله معناى آيه انشايى و دستورى است؛ يعنى از الزام و اجبار اجتماعى منع مى‏كند و انسان‏ها را از خواندن اجبارى ديگران به سوى دين باز مى‏دارد. البته اين مسأله در اصل دعوت به سوى دين است و با وجود احكام الزام‏آور اجتماعى ديگر براى مسلمانان و غير مسلمانان در جامعه اسلامى منافات ندارد.
ج) حوزه تشريع فردى‏
مراد از دايره تشريع فردى در اين جا مجموعه قوانينى است كه خداوند براى آحاد انسان‏ها وضع كرده است. اين قوانين غالباً الزام آور و مسؤوليت‏زا است و خداوند افراد را در برابر آن‏ها بازخواست مى‏كند؛ هر چند در مورد آن‏ها كيفر دنيوى و قوانين الزام آور اجتماعى وضع نكرده باشد. عمده‏ترين اين مسائل تدين به دين حق است. آيه شريف «لااكراه فى الدين» با اين حوزه هيچ ارتباطى ندارد و به كلى از آن منصرف است. در مقابل آيه «و من يتبع غير الاسلام دينا فلن يقبل منه؛ ؛هر كسى دينى جز اسلام برگزيند از او پذيرفته نيست» و همه آياتى كه در بردارنده نوعى تكليف الزامى براى افراد انسان‏ها است، شامل اين حوزه مى‏شود.
بنابراين:
1. آزادى انسان مطلق نيست و محدوديت‏هايى دارد.
2. نفى اكراه در دين به معناى عدم مسؤوليت انسان در پذيرش دين و راه حق نيست.

پرسمان دانشجویی