تناقض دین و عقل | کتابخانه مجازی الفبا

اگر جايى از اسلام با استدلال‏هاى عقلى ما تضاد يا تناقض داشته باشد و ما براى يافتن پاسخ و راه انطباق تلاش كنيم و به پاسخ نرسيم، وظيفه چيست؟

هيچ گونه تضاد ميان اسلام و عقلانيت روا نيست، البته گاه جاى دادن امرى خارج ازقلمرو دين در حيطه دين يابرخوردار نبودن استدلال عقلانى از شرايط و مقدمات درست و يا گزينش معنايى خاص از عقل، ما را سمت اين ناسازگارى رهنمون مى‏شود. براى آشنايى با وجوه مختلف اين بحث، توجه به نكات زير ضرورت دارد:
1. عقل و رويكردهاى عقلانى در تاريخ فلسفه به گونه‏هاى مختلف مطرح شده است.
1 - 1. افلاطون ميان dianoia (عقل استدلالى و جزئى) و noesis (عقل شهودى ياعقل كلى) فرق مى‏نهاد؛ متعلق اولى را مفاهيم رياضى (mathematica) و متعلق دومى را صور علوى شهودى يا عالم مُثُل (ideas) مى‏خواند. مثال براى عقل استدلالى و جزئى اثبات تمام قضاياى رياضى است كه توسط (dianoia) صورت مى‏گيرد؛ مثل مجموع زواياى مثلت صد و هشتاد درجه است. يا اگر به طرفين تساوى مقدارهاى مساوى اضافه شود، به تساوى طرفين خللى وارد نمى‏گردد.
(اگر B = A , D = C پس A+C=B+D)
و مثال براى عقل شهودى و كلى اثبات حقايق عالم تجرد، اثبات اسما و صفات حضرت حق، اثبات و حدانيت حضرت پروردگار، اين كه هر علتى معلولى دارد و علت اصل است و معلول فرع آن.
2 - 1. در زبان لاتين دو واژه ratio و intellectus براى عقل به كار برده مى‏شود. متفكران قرون وسطا نيز به تفاوت اين دو عقل واقف بودند. در نگاه آن‏ها محصول ratio علم و شناخت جزئى است و نتيجه intellectus حكمت و دانايى يا معرفت به حقايق ازلى، خصوصاً خداوند.
مثال براى شناخت جزئى علم به محسوسات و امور جسمانى پيرامون ما است؛ مثل اين كه ماه به دور زمين مى‏چرخد، خورشيد نورانى است. و امروز هوا گرم است؛ و مثال براى حكمت و دانايى، عبارت است از: عالم ملكوت بر عالم ماده و جسم مقدم است. خداوند غنى مطلق است و همه ممكنات در سلسله وجود به واجب منتهى مى‏گردند.
3 - 1. از نظر دكارت عقل كلى معنايى ندارد و به آن اشاره نمى‏كند. تمام توجه وى به عقل حسابگر و دور انديش است.1 عقل حسابگر و ابزارى همان عقلى است كه چرخ فعاليت‏هاى روز مره انسان را به حركت در مى‏آورد. عقل معاش، عقل مديريت، عقل حساب و كتاب، عقل موفقيت در امور زندگى.
4 - 1. از ديدگاه مكتب پراگماتيسم آن عقلانيتى مثمر ثمر است كه گره‏اى از مشكلات تجربى ما بگشايد؛ به عبارت ديگر، اين مكتب عقل را خادم رغبت‏هاى انسان مى‏خواند و ارزش معرفت را به جنبه عملى منحصر مى‏كند.2
اين مكتب اصطلاحات خاصى از قبيل «ارزش نقدى» و «ثمره و نتايج» و «منافع» را چنان به وفور و شدت به كار مى‏برد كه گويا مى‏خواهد تمام افكار و انديشه‏هاى خود را در خور فهم كسبه و بازاريان سازد. هيچ مسأله‏اى براى اين مكتب ارزش ندارد مگر آن كه در راهنمايى و تشويق امور دنيوى ما مؤثر باشد.3
عقل در مكتب پراگماتيسم پشتوانه اقتصاد، بازار، داد و ستد و بانكدارى و در يك كلام سرمايه دارى است؛ براى مثال آنچه سرمايه را بارور مى‏سازد، عقلانى است حال از هر طريق ممكن كه صورت پذيرد. اصل، كثرت ثمره و نتايج است، وسيله هر چه باشد باكى نيست.
5 - 1. از منظر كانت، عقل نظرى در حل مسائل متافيزيكى ناتوان و احكام عقلى در اين زمينه فاقد ارزش علمى است. وى صريحاً اعلام داشت: مسائلى از قبيل وجود خدا و جاودانگى روح و اراده آزاد را نمى‏توان با برهان عقلى اثبات كرد، ولى ايمان به آن‏ها براى پذيرش نظام اخلاقى ضرورت دارد.4
2. عقل و عقلانيت از منظر فلسفه اسلامى
از امتيازات بارز انسان نيروى تفكر است. تفكر فعاليتى درونى است كه بر روى مفاهيم ذهنى انجام مى‏گيرد و بر اساس معلومات شناخته شده، مسائل مجهول حل مى‏شود. روش تعقلى بر قياسى كه از مقدمات عقلى محض تشكيل مى‏شود، مبتنى است؛ مقدماتى كه يا از بديهيات اوليه است يا به آن‏ها منتهى مى‏شود؛ مانند همه قياس‏هاى برهانى كه در فلسفه اولى و رياضيات و بسيارى از مسائل علوم فلسفى به كار مى‏رود. فرق روش تعقلى و تجربى در اين است كه تكيه گاه روش تعقلى فقط بديهيات اوليه است و تكيه گاه روش تجربى مقدمات تجربى.5 فلسفه اسلامى هستى‏شناسى، خداشناسى و انسان‏شناسى را به روش تعقلى ارائه مى‏دهد.
روش انبيا و روش عقلانى
3 - اصولاً بين روش انبيا در دعوت مردم به حق و حقيقت و بين آنچه انسان از طريق استدلال درست و منطقى به دست آورد، تفاوتى نيست. تنها فرق آن است كه پيغمبران از مبدأ غيبى استمداد مى‏جستند و از زلال چشمه وحى مى‏نوشيدند. البته آن بزرگان، با اين كه به جهان بالا مرتبط بودند، خود را تنزل مى‏دادند؛ به اندازه فهم و درك مردم سخن مى‏گفتند و از بشر مى‏خواستند اين نيروى فطرى و همگانى را به كار برده، به استدلال و دليل استوار و منطقى چنگ زنند. پس ساحت انبيا پاك‏تر از آن است كه مردم را به حركت بدون بصيرت و تبعيت كوركورانه مجبور سازند. قرآن كريم مى‏فرمايد: «قل هذه سبيلى ادعو الى الله على بصيرة انا و من اتبعنى؛6 بگو اين راه من است. من و پيروانم، با بصيرت كامل همه مردم را به سوى خدا دعوت مى‏كنيم.»
از اين رو، دين و عقلانيت يا شريعت و حكمت كه غرض و واضع و روش آن‏ها يكى است، باهم هيچ گونه اختلاف ندارند. دين حقيقى مردم رافرا مى‏خواند تا از روى دليل عقلى به عالم ماوراى طبيعت يقين و علم پيدا كنند. عقل و نقل در طول هم جاى دارند. همان مطالب كتاب و سنت را با ديدى عميق‏تر نگريستن حكمت و فلسفه است. فلسفه و دين دو چهره يك حقيقت و دو نماد يك واقعيت به شمار مى‏آيند.
عقل حجت درونى انسان‏ها است كه آن‏ها را در مسير كمال راهبرى مى‏كند. شريعت حجت بيرونى است براى نجات انسان‏ها از گرداب آلودگى‏ها و سوق دادن آن‏ها به سوى كمال و سعادت انسانى. آن‏گونه كه امام كاظم مى‏فرمايد:7 خداوند براى مردم دو حجت قرار داده است: حجت ظاهرى و حجت باطنى؛ اما حجت ظاهرى فرستادگان الاهى و پيامبران و امامان هستند و اما حجت باطنى عقل‏هايند.8
بر اين اساس، ممكن نيست حجت ظاهر و باطن با يكديگر تعارض داشته باشند. حجت به معناى دليل و راهنما است. و راهنما كسى را گويند كه با طريق و مقصد و منتهاى آن آشنا است. طبق روايت امام كاظم(ع) براى رسيدن به خداى واحد دو راهنما وجود دارد: راهنمايى از بيرون و راهنمايى از درون. البته بايد توجه داشت. اين دو حجت ظاهر و باطن دو طريق مستقل و بى نياز از هم نيستند. وقتى انسان به هدف مى‏رسد كه نهايت همسويى و هماهنگى ميان اين دو راهنما برقرار باشد.
حجت ظاهر (انبيا و امامان) با عقلانيت بيگانه نيست؛ زيرا كه هماره واسطه فيض معصوم عقل كامل است و واژه بصيرت در آيه صد و هشت سوره يوسف به خوبى روشنگر اين مطلب است. به فرموده رسول مكرم اسلام - صلى الله عليه و آله و سلم -9 كسى كه عقل ندارد دين ندارد.10
حجت باطن نيز از شريعت و دين بى نياز نيست. كه به فرموده امام حسين(ع)11 كمال عقل در پيروى از حق است.12
پس در پيروى از حضرت حق عقل به كمال مى‏رسد. از جمله دستوراهاى پروردگار تبعيت از حجت ظاهر است. قرآن كريم مى‏فرمايد:13 اطاعت كنيد خدا را و اطاعت كنيد پيامبر خدا و اوصياى پيامبر را.14
نكته مهم اين است كه حقايق بلند دينى گاه با عقل جزئى و حسابگر دكارتى ياعقل در مكتب پراگماتيسم ياعقل نظرى از ديدگاه كانت معارض مى‏نمايد. واضح است كه ايثار و از خود گذشتگى و شهادت و انفاق و ايمان به غيب و هزاران واقعيت بنيادين اسلامى باعقل جزئى و حسابگر قابل تحليل و تبيين نيست؛ اما هيچ كدام از حقايق ارزشمند دينى با عقلانيت فلسفى تضاد و تنافى ندارد.
نتيجه اين كه با تبيين هماهنگى و همسويى عقل و دين و بطلان فرض تضاد و تناقض ميان اسلام و استدلال‏هاى عقلى به خاطر يگانگى غرض و واضع و روش آن‏ها، در صورت عدم تطبيق اصلى از اصول عقلى با حقايق دينى، يا مقدمات و ضوابط منطقى برهان و استدلال عقلى مراعات نشده است و يا برداشت ما از گزاره دينى ناروا بوده است.15
پي نوشت:
1. ر. ك: تأملى در معناى يقين در فلسفه دكارت، شهرام پازوكى، ص 3.
2. ر. ك: متا فيزيك و فلسفه معاصر، پاپكين و استرول، ترجمه سيد جلال الدين مجتبوى، ص 241.
3. ر. ك: تاريخ فلسفه ويل دورانت، ترجمه عباس زرياب، صص 450 - 443.
4. ر. ك: آموزش فلسفه، مصباح يزدى، ج 1، ص 42.
5. همان، ص 101.
6. يوسف(12): 108.
7. اِنَّ لِلَّه عَلى النَّاسِ حُجّتين حُجَّةً ظاهِرةً و حُجَّةً باطِنةً فَاَمّا فَالرُّسُلُ و الانبياء و الائمة و اَمّا الباطنة فَالعقُوُلُ.
8. ر. ك: منتخب ميزان الحكمة، ص 358، روايت شماره 4387.
9. لا دينَ لِمَن لا عَقْلَ لَه.
10. ر. ك: منتخب ميزان الحكمة، ص 357، روايت شماره 4363.
11. لا يكمُلُ العَقْلُ اِلاّ بِاتّباعِ الَحقّ.
12. ر. ك: منتخب ميزان الحكمة، ص 359، روايت شماره 4407.
13. أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ.
14. نساء(4): 59.
15. براى آگاهى بيش‏تر به آثار زير مراجعه شود:
الف) على و فلسفه الاهى، علامه طباطبائى
ب) تفكر در قرآن، علامه طباطبائى‏
ج) حكمت نظرى و عملى در نهج البلاغه، جوادى آملى‏

پرسمان دانشجویی