عدل الهی | کتابخانه مجازی الفبا

چرا خداوند به يك فرد تمامي نعمت‏ها را مى ‏دهد و به شخص ديگر تمام بدبختى ‏ها؟ اگر اين آزمايش الهى است، آيا آزمايش خدا از لحظه تولد تا آخر عمر در نهايت بدبختى و تنگدستى بايد باشد؟! آيا اين ظلم نيست؟

نظام حكيمانه جهان‏ ما معتقديم: چون خداوند، عالم، قادر و خيرخواه مطلق است، نظام و جهان هستى را به بهترين وجه خلق كرده است.1 البته جهان طبيعت مملو از قطع‏ها و وصل‏ها، بريدن‏ها و پيوندزدن‏ها است؛ آميخته با نشاط و غم، شادى و رنج، اميد و شكست و ... است. تمامى اين آثار، لازمه نظام اين جهان است. عالم ماده، به دليل احكام مختص به خود منشأ بلاها، رنج‏ها، محنت‏ها، بيمارى‏ها و ... است كه ما از آن به «شرور» ياد مى‏كنيم. همچنين منشأ خوشوقتى‏ها، موفقيت‏ها، شادى‏ها، پيروزى‏ها و ... است كه ما از آن به «خيرات» نام مى‏بريم. گاه در اين شرور و خيرات، اراده آدمى نيز دخيل است؛ يعنى، انسان با انتخاب، علم و آگاهى خويش - كه لازمه وجودى او در اين عالم مادى است - به راه غلط گام مى‏گذارد و منشأ شرور مى‏گردد و يا در صراط مستقيم حركت كرده، سرچشمه خيرات متعددى براى خود و جامعه مى‏شود. امّا گاه در اين شرور و خيرات، اراده آدمى دخيل نيست؛ بلكه علل طبيعى و خارج از حيطه اختيار انسانى - كه مقتضاى سنن و قوانين عالم مادى است - بعضى از شرور را پديد آورده و يا موجب برخى خيرات مى‏گردد.2با توجّه به حقيقت ياد شده، بايد به اين مطلب اذعان كرد كه خداوند متعال، تمامي نعمت‏ها را ارزانى يك فرد نكرده است؛ همان گونه كه تمامي بدبختى‏ها را براى يك شخص روا نمى‏دارد. آيا شما مى‏توانيد در اين جهان مادى، انسانى را پيدا كنيد كه از همه جهات، از نعمت‏ها و خيرات برخوردار باشد و هيچ گونه سختي و محروميت نداشته است؟! از سوى ديگر، آيا مى‏توان در اين عالم طبيعى، شخصى را يافت كه از همه نظر در بدبختى‏ها و شرور به سر مى‏برد؟! آنچه مى‏بينيم، اين حقيقت است كه به اقتضاى سنن و قوانين خاص اين عالم، نعمت‏ها و بدبختى‏ها در هم آميخته است و نمى‏توان شخصى را يافت كه در نعمت مطلق يا بدبختى مطلق به سر برد. بسيارى هستند كه از نظر معيشتى در رفاه‏اند؛ ولى از مشكلات روحى و روانى، جسمى و خانوادگى در امان نيستند. فراوانند افرادى كه از زيبايى و استعداد سرشار برخوردارند؛ امّا در گرفتارى‏هاى اخلاقى، مالى، خانوادگى، جسمى و ... در عذاب‏اند. بله گروه زيادى در فقر مالى به سر مى‏برند؛ ولى از سلامت جسمانى و روانى برخوردارند. گروهى نيز در نعمت مادى غرق‏اند؛ ولى از زيبايى و استعداد تحصيل و تحقيق محروم‏اند و... آنجا كه خوشبختي يا بدبختى انسان‏ها، ريشه در عملكرد و انتخاب خود ايشان دارد، اين خود آدمى است كه با گزينش صحيح يا غير صحيح، خود را با خوشبختى يا تيره‏بختى مواجه مى‏سازد.3امّا خيرات و شرورى كه از اراده و اختيار انسان نشأت نمى‏گيرد، بر اساس آموزه‏هاى دينى براى امتحان و آزمايش او است و اين آزمون، نه تنها با عدالت خداوند منافات ندارد؛ بلكه مقتضاى حكمت او است تا در پرتو اين امتحان، انسان‏هاى شايسته، از ناشايستان جدا گردند. خداوند متعال، نظام مادى را چنان قرار داده و براى آن قوانين خاص نهاده است تا آدمى با قرار گرفتن در آن، مدام در حال آزمايش باشد و بر اساس آن، بتواند خود را محك بزند كه آيا فقط و فقط خدا خواه و خداجو است، يا نيات و قصدهاى او، آلوده و مشوب به غير الهى است؟ از آنجا كه توجّه به موضوع ابتلا و آزمون و ابعاد گوناگون آن، انسان را در يافتن پاسخى عميق‏تر يارى مى‏رساند، شمه‏اى از شعاع‏هاى اين نعمت بزرگ الهى را بر اساس آيات و روايات تحليل مى‏كنيم:1. آزمون الهى‏ خداوند متعال از آزمون خود، با واژه‏هايى چون «بلا» و «فتنه» و... ياد كرده است.4 واژه «بلا» در لغت عرب، هم براى نعمت به كار مى‏رود و هم براى محنت و سختى و هر دو نيز آزمون الهى به شمار مى‏روند. محنت براى آزمايش «صبر» و نعمت براى آزمودن «شكر» انسان است.5 قرآن نيز «شر و خير» را به عنوان امتحان تلقى فرموده است.6 بنابراين نبايد پنداشت كه تنها سختى‏ها و مشكلات، در قلمرو آزمايش الهى است؛ بلكه نعمت‏ها و خوشى‏ها نيز، از آزمون الهى به شمار مى‏روند.72. فلسفه آزمون الهى‏ آيات و روايات با لحن‏هاى گوناگون، فلسفه آزمون الهى را شمارش كرده‏اند كه مهم‏ترين آنها عبارت است از: 2-1. بلا و امتحان موجب بيدارى است و كسى كه در معرض آزمون قرار مى‏گيرد، بر غفلت‏ها، آلودگى‏ها، انحراف‏ها آگاهى مى‏يابد.8رنج گنج آمد كه رحمت‏ها در اوست‏;مغز تازه شد چو بخراشيد پوست9 2-2. آزمون الهى، آدمى را به ياد خداوند مى‏اندازد.10هم از آن سو جو كه وقت درد تو;مى‏شوى در ذكر «ياربى» دو نووقت درد و مرگ از آن سو مى‏نمى‏;چون‏كه دردت رفت چونى اعجمى؟وقت محنت گشته‏اى الله گو;چون‏كه محنت رفت گويى راه كواين از آن آمد كه حق را بى‏گمان‏;هر كه بشناسد بود دايم بر آن11 2-3. ابتلا به نعمت و محنت، موجب شناخت خبيث از پاك و مجاهد و صابر از ظالم و كافر مى‏شود.12 2-4. امتحان روشن مى‏سازد كه آدمى، چه مقدار نيّت خالص دارد.13گرچه خود را بس شكسته بيند او;آب صافى دان و سرگين زير جوچون بشوراند ترا در امتحان‏;آب سرگين رنگ گردد در زمان‏در تگِ جو هست سرگين اى فتى!;گرچه جو صافى نمايد مر ترا14 2-5. مواجه گشتن با ابتلا، كيفيت عمل را مشخص مى‏سازد.15 2-6. قرار گرفتن در محنت و سختى، گناهان انسان را پاك مى‏سازد.16آن جفا با تو نباشد اى پسر!;بلكه با وصف بدى اندر تو دربر نمد چوبى كه آن را مرد زد;بر نمد آن را نزد بر گرد زد17 2-7. امتحان الهى، تكبّر را از قلب‏ها زدوده، در جان‏ها تذلّل و خشوع را حاكم مى‏كند و ابواب فضل الهى را به سوى بشر مى‏گشايد.18 2-8. با آزمون الهى، فرد مؤمن تجربه مى‏اندوزد.19چون جفا آرى فرستد گوشمال‏;تا ز نقصان واروى سوى كمال20 در يك برآيند كلى، مى‏توان گفت: ابتلا براى استحكام ايمان و عقيده، التجا به خداوند، فرار كردن از اوهام و رسيدن به توحيد افعالى است.حق تعالى گرم و سرد و رنج و درد;بر تن ما مى‏نهد اى شير مرد!خوف و جوع و نقص اموال و بدن‏;جمله بهر نقد جان ظاهر شدن‏اين وعيد و وعده‏ها انگيخته است‏;بهر اين نيك و بدى كاميخته است‏چون كه حق و باطلى آميختند;نقد و قلب اندر حرمدان ريختندپس محك مى‏بايدش بگزيده‏اى‏;در حقايق امتحان‏ها ديده‏اى213. ايمان و ابتلا يك سلسله از آيات و روايات، بيانگر اين حقيقت است كه مؤمنان، به دليل ايمانشان بيشتر در معرض آزمون هستند. حتى اموال و فرزندان آنان نيز به عنوان ابزارى براى آزمايش ايشان تلقى شده است.22 امتحان مؤمنان، همچون زينتى دانسته شده كه فرد مؤمن بدان آراسته مى‏گردد23 و مانند شير مادرى تلقى گشته كه فرزند خردسال، با آن سدجوع مى‏كند؛24 گويا:هر كه در اين بزم مقرب‏تر است‏;جام بلا بيشترش مى‏دهند فرد مؤمن به قدر ايمانش از راه‏هاى گوناگون و با شدت و ضعف، به وسيله ابتلاى الهى، محك مى‏خورد و اين خود موجب افزايش ايمانش مى‏گردد؛ زيرا در پرتو اين آزمون، اركان اصلى ايمانش عمق بيشترى مى‏يابد؛ يعنى، هم معرفتش زياد مى‏شود و هم انقياد، تسليم و خضوع قلبى‏اش افزايش مى‏يابد. در واقع انسان مؤمن، با اين آزمايش‏ها قيمت و ارزش پيدا مى‏كند.گندمى را زير خاك انداختند;پس ز خاكش خوشه‏ها بر ساختندبار ديگر كوفتندش ز آسيا;قيمتش افزود و نان شد جان فزاباز نان را زير دندان كوفتند;گشت عقل و جان و فهم هوشمندباز آن جان چون كه محو عشق گشت‏;يعجب الزراع آمد بعد كشت25 به همين دليل است كه پيامبران الهى - همچون حضرت آدم،26 ابراهيم،27يونس،28 ايوب،29 و حضرت رسول(‏صلى الله عليه وآله)30 - آن همه محنت‏ها كشيدند و با انواع سختى‏ها، تنگدستى‏ها، فقرها، فشارها، آزارها آزمايش شدند.31 خداوند، آزمون الهى را به عنوان سنتى حكيمانه بر جهان جارى ساخته و دنيا را با آرامش و اضطراب، سختى و راحتى و خوشى و ناراحتى در آميخته است تا انسان‏هاى وارسته را محك زده و مؤمنان را در طى راه مستقيم و تداوم آن، يارى بخشد.32 اين مسئله به قدرى اهميت دارد كه اگر فردى، خود را در معرض آزمون نديد، بايد بداند مبغوض درگاه الهى است.33 پس بى‏جهت نيست كه عاشقان، كمال خود را در درد و بلا مى‏بينند.بر چنين گلزار دامن مى‏كشيد;جزو جزوش نعره زن «هل من مزيد»گلشنى كز بقل رويد يكدم است‏;گلشنى كز عقل رويد خرم است34 به هر روى بايد توجّه داشت، تجهيز انسان به اصل «قدرت بر انتخاب بد و نيك»، صبغه آزمون دارد و از اين جهت، در تقويم احسن او سهيم است؛ چنان‏كه تجهيز انسان به «انتخاب درجات يا دَرَكات» و تعبيه قدرت مراتب صعود و سقوط نيز جنبه آزمون داشته و از اين لحاظ، در حسن قوام انسان سهم به سزايى دارد. وجود نفس ملهمه،35 مسوّله،36 امّاره،37 لوّامه،38 مطمئنه39 و تحولات گوناگون، آزمون الهى را گوشزد مى‏كند و اهميت عنايت به مراتب امتحان را يادآور مى‏شود.40;;1 مؤمنون (23)، آيه 14؛ تين (95)، آيه 4.;2 عدل الهى، صص 169 - 172.;3 شورى (42)، آيه 30؛ آل عمران (3)، آيه 165 و 166؛ روم (30)، آيه 41.;4 انبياء (21)، آيه 35؛ بقره (2)، آيه 49؛ بروج (85)، آيه 10؛ توبه (9)، آيه 126؛ مائده (5)، آيه 49؛ هود (1)، آيه 7 و ... .;5 مفردات راغب، ص 61.;6 انبياء (21)، آيه 35.;7 آل عمران (3)، آيه 186؛ عنكبوت (29)، آيات 1 - 3 و ميزان الحكمة، ج 1، ص 478، ح 1886 و ص 479، ح 1888.;8 ميزان الحكمة، ج 1، ص 490.;9 مثنوى، دفتر دوم، بيت 3261.;10 اعراف (7)، آيه 130؛ توبه (9)، آيه 126 و ... .;11 مثنوى، دفتر سوم، ابيات 1140 - 1143.;12 آل عمران (3)، آيات 179، 138 و 142.;13 آل عمران (3)، آيه 154.;14 مثنوى، دفتر اول، ابيات 3217 - 3219.;15 هود (11)، آيه 7؛ كهف (18)، آيه 7؛ ملك (67)، آيه 2.;16 ميزان الحكمة، ج 1، ص 490.;17 مثنوى، دفتر سوم، ابيات 4011 و 4012.;18 ميزان الحكمة، ج 1، ص 481، ح 1895.;19 همان، ح 1897.;20 مثنوى، دفتر سوم، بيت 348.;21 مثنوى، دفتر دوم، ابيات 2963 - 2967.;22 انفال (8)، آيه 27 و 28؛ تغابن (64)، آيه 14 و 15.;23 ميزان الحكمة، ج 1، ص 487، ح 1928. همان، ص 488، ح 1932.;25 مثنوى، دفتر اول، ابيات 3165 - 3168.;26 بقره (2)، آيات 35 - 38؛ اعراف(‏7)، آيات 19-25؛ طه (20)، آيات 115-123.;27 بقره (2)، آيه 124؛ صافات (37)، آيات 99 - 113.;28 انبياء (21)، آيه 87 و 88؛ صافات (37)، آيه 139 و 148.;29 انبياء (21)، آيه 83 و 84.;30 حجر (15)، آيات 6-8؛ اسراء (17)، آيات 90-93؛ تكوير (81)، آيات 22- 25.;31 عبداللَّه مير غنى، محمدصالح، الابتلاء، بخش دوّم.;32 بقره (2)، آيه 214؛ آل عمران (3)، آيه 142؛ نساء (4)، آيه 95 و 96.;33 ميزان الحكمة، ج 1، ص 485 و 486.;34 مثنوى، دفتر ششم، ابيات 4648 و 4649.;35 شمس (91)، آيه 7 و 8.;36 يوسف (12)، آيه 18.;37 همان، آيه 53.;38 قيامت (75)، آيه 2.; فجر (89)، آيه 27 و 28.;40 تفسير موضوعى قرآن (صورت و سيرت انسان در قرآن)، ج 13، صص 94 - 96.

پرسمان دانشجویی