عصمت پيامبران در همه موارد | کتابخانه مجازی الفبا

اينكه گفته مي شود پيامبران معصومند آيا اين عصمت فقط مربوط به دريافت و ابلاغ و عمل به وحي مي شود؟ بطور كلي مربوط به مسائل دين مي شود و يا اينكه عصمت در همه موارد حتي امور شخصي است. عصمت را مصونيت از خطا و اشتباه معني كرده اند حال اينكه مي گوييم حضرت آدم دچار اشتباه شد و فريب شيطان را خورد اين مطلب را چگونه مي توان توجيه كرد؟

درباره گستره عصمت پيامبران و امامان(ع) بايد دانست، از گذشته دور دو نظريه وجود داشته و دارد. برخي معتقدند پيامبران و به دنبال آنها امامان(ع) تنها در تلقي وحي و ابلاغ وحي معصوم هستند(اعتقادات شيخ صدوق)..

برخي معتقدند پيامبران و امامان علاوه بر تلقي و ابلاغ وحي، حتي در تمام امور شخصي زندگي خود نيز معصوم مي باشند(اعتقادات شيخ مفيد).

بنابراين شما به هر كدام از دو نظريه معتقد باشيد ضرري به اعتقاد اسلامي شما وارد نمي شود. البته اعتقاد دوم نشانه معرفت بيشتر مي باشد.

توضيح مطلب اين كه: بايد دانست راز عصمت در «علم و تقوا» نهفته است. به طوري كه به هر مقدار علم به حقايق بيشتر باشد و تقواي آدمي مستحكم تر باشد از خطا و گناه بيشتر به دور خواهد بود.

درباره پيامبران و امامان(ع) قدر متيقن آن است كه در تلقي و ابلاغ وحي و بيان احكام شرعي و هدايت مردم به علم الهي متصل مي باشند و پاكي و تقواي آنان به حدي مي باشد كه با حفظ امانت آنچه را كه از سوي خداوند و يا پيامبر و امام قبلي به آنها رسيده است بدون كاستي و فزوني به مردم منتقل مي كنند. لذا در اين باره به طور كامل معصوم مي باشند. چنان كه در قرآن مي خوانيم: «و ما ينطق عن الهوي ان هو الا وحي يوحي؛ از سر هوس سخن نمي گويد اين سخن او به جز وحي نيست» (نجم، آيه 3 و 4).

در امور شخصي و اداره جامعه و حل مشكلات روزمره بايد دانست از ظلم و گناه آشكار نيز به طور كامل به دور مي باشند و معصوم هستند زيرا زشتي ظلم و گناه به گونه اي آشكار است كه آنان نسبت به آن هم علم دارند و هم تقوا دارند لذا هيچ گاه با اختيار به آن نزديك نمي شوند. و اين از ويژگي هاي شخصي و شخصيتي آنان است چنان كه در قرآن مي خوانيم: «قال لاينال عهدي الظالمين؛ خداوند فرمود پيمان من به بيدادگران نمي رسد»(بقره، آيه 124).

اما درباره امور شخصي و اداره جامعه آن جا كه در حد ظلم و گناه نباشد بلكه در حد خطا و اشتباه باشد احتمال دارد نسبت به برخي پيامبران خطا اتفاق بيفتد كه از آن به «ترك اولي» تعبير مي شود.

البته به هر ميزان فضيلت پيامبر بيشتر باشد و از علم و تقواي بيشتر بهره مند باشد ترك اولي او نيز به حداقل مي رسد تا آنجا كه حتي ترك اولي نيز از آنان سر نمي زند كه نسبت به پيامبر(ص) و امامان(ع) معتقد به چنين مقامي براي ايشان هستيم به طوري كه يا ترك اولي نداشتند و يا در حداقل ممكن بود (جوادي آملي، تفسير موضوعي، ج 8، موضوع سهو النبي(ص)).

شيعه در بحث عصمت، حداكثري است يعني معتقد است كه پيامبران علاوه بر دريافت، ابلاغ و عمل به وحي مصون از خطا هستند. در هيچ امر ديگر هم دچار گناه و خطا نمي شوند، بنابراين عصمت گسترده وسيعي دارد از دريافت، ابلاغ و عمل به وحي گرفته تا مقام اعتقاد و حتي در اعمال و رفتار از هر گونه خطا و حتي نسيان و سهو را شامل مي شود.

بر اين اساس شيعه تمام شبهاتي كه درباره عصمت پيامبران مطرح مي شوند پاسخ مي دهد و كتاب تنزيه الانبياء سيد مرتضي رضوان ا... عليه كوششي گرانقدر در اين باره است.

از جمله اين شبهات، سخناني است كه درباره حضرت آدم(ره) مطرح مي شود. كه از جمله گفته مي شود كه خداي متعال حضرت آدم(ع) را از تناول شجره اي نهي نمود و شيطان حضرت آدم(ع) را وسوسه كرد و حضرت نافرماني خدا را نمود. از بعضي آيات قرآن كريم هم استفاده مي شود كه حضرت آدم دچار عصيان شده بود و سپس استغفار نمود. فَتَلَقّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَيْهِ(بقره، 27)

تعبير عصيان و استغفار و حتي توبه در همه موارد با آن عصمتي كه شيعه معتقد است منافات ندارد. عصمتي كه شيعه مي گويد به اين معنا است كه مرتكب حرام نمي شوند بنابراين عصيان حضرت آدم(ع) نسبت به نهي تحريمي نبوده است.

البته مي گويند عالمي كه داستان حضرت آدم(ع) در آن اتفاق افتاده است عالم تكليف نبوده است. در كتاب مجموعه پرسش هاي دانشجويي جلد 7 در اين باره مطالبي ذكر شده است كه براي استفاده بيشتر عينا نقل مي كنيم: «عصمت پيامبران، همگانى است و حضرت آدم نيز فاقد آن نبوده است؛ ليكن بايد دانست كه اوامر و نواهى الهى دو قسم است: الف. مولوى يا قانونى، ب. ارشادى.

قسم اول تكليف است و خداوند به طور جدى، خواستار انجام آن مى‏باشد و براى عمل به آن پاداش و در ترك آن عذاب قرار داده است. قسم دوم در حقيقت تكليفى از ناحيه پروردگار نيست؛ بلكه خداوند بدان وسيله آدمى را به حكم عقل يا واقعيتى تكوينى - كه نتيجه آن عمل است - ارشاد مى‏كند؛ مانند طبيبى كه به مريض دستور مى‏دهد: فلان غذا را نخور. اين دستور يك تكليف قانونى نيست كه اگر خلاف كند، او را به مجازات رسانند؛ بلكه به اين معنا است كه تخلّف از آن با بهبود يافتن او ناسازگار است.

بهشتى كه آدم در آن بوده، مرحله قبل از تكليف و تشريع بوده و نهى در آن، جنبه ارشادى داشته است؛ زيرا آن درخت، داراى ويژگى و اثر تكوينى خاصى بوده كه چون از آن خوردند، عورت‏هايشان آشكار شد: «فَبَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما»؛ طه (20)، آيه 121. و به عبارت ديگر غرايز حيوانى و شهوانى در آنها پديد آمد. از اين‏رو شرايط زيستى ديگرى، متناسب با وضعيت پديد آمده براى آنان، لازم شد. بنابراين حضرت آدم مرتكب گناه تكليفى نشد؛ ولى در عين حال عمل او متناسب با مقام منيع آموزگارى ملائك نيز نبود و به جهت وضعيت پديد آمده، ديگر آن بهشت جاى مناسبى براى او نبود. از همين جا معناى آياتى مثل «وَ عَصى‏ آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى‏» طه (20)، آيه 121. و ... روشن مى‏شود كه اين عصيان، به معناى گناه اصطلاحى نيست؛ بلكه سرپيچى در مقابل نهى ارشادى است كه شايسته جايگاه رفيع حضرت آدم نبوده است.

در رابطه با اينكه عصيان حضرت آدم، در برابر نهى مولوى و قانونى خداوند نبود، دلايل چندى وجود دارد؛ از جمله:

1. بعد از آيه «وَ عَصى‏ آدَمُ رَبَّهُ فَغَوى‏» ، بلافاصله قرآن مجيد مى‏فرمايد: «ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَيْهِ وَ هَدى‏»؛ طه (20)، آيه 122 و 123.

؛ «سپس پروردگارش او را برگزيد و بر او ببخشود و [ وى را] هدايت كرد».

برگزيدگى شخصيتى از سوى خداوند، نشانه مقام بلند او است و اگر خطايى از او سر زده بود، در حد گناه و از بين رفتن عصمت نبوده است. در صورتى كه اگر نافرمانى در برابر دستور مولوى و قانونى بود، از ظلم‏هايى است كه با مقام پيامبرى سازگار نيست؛ چنان كه درداستان حضرت ابراهيم‏عليه السلام مى‏فرمايد: «لا يَنالُ عَهْدِى الظَّالِمِينَ» ؛بقره (2)، آيه 24. «پيمان (امامت و پيامبرى) من به بيدادگران نمى‏رسد».براى آگاهى بيشتر ر.ك:

الف. طباطبايى، سيد محمدحسين، تفسير الميزان، آيه 124 سوره بقره؛

ب. معرفت، محمد هادى، تنزيه انبياء، (قم: نبوغ، چاپ اول، 1374)، صص 226 - 256.

2. هيچ‏گاه خداوند وعده عذاب در برابر آن نداده و تنها به مشقّت و رنج دنيايى اشاره فرموده است: «فَلا يُخْرِجَنَّكُما مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقى‏»؛ طه (20)، آيه 117.؛ «[ شيطان‏] شما (آدم و حوا) را از بهشت خارج نسازد كه به رنج و سختى مى‏افتيد».

3. قرآن نزول شريعت و هدايت را - كه در بردارنده احكام مولوى و تكليفى است - متأخر از هبوط حضرت آدم معرفى كرده است: «قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمِيعاً فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّى هُدىً فَمَنْ تَبِعَ هُدايَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ * وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ» ؛بقره (2)، آيه 37 و 38. «گفتيم همگى از آنجا [ بر زمين ]فرود آييد، پس آن گاه كه هدايتى از من به سوى شما آيد، كسانى كه از هدايت من پيروى كنند، خوف و اندوهى بر ايشان نباشد و آنان كه كفر ورزيده و آيات ما را تكذيب كردند؛ آن گروه اصحاب آتش‏اند و در آن جاويدان». بنابراين زمانى كه حضرت آدم‏عليه السلام در بهشت بود، هدايت تشريعى و دستورات واجب از ناحيه الهى صادر نشده بود و اين گونه امور مربوط به حيات زمينى انسان است.

توبه نيز به حسب حال انسان‏ها متفاوت است و همه انبيا و اوليا، پيوسته در درگاه الهى به توبه و استغفار مشغول بوده‏اند؛ زيرا:

الف. توبه و انابه از بهترين شيوه‏هاى تواضع دربرابر پروردگار است.

ب. اولياى خدا حتى كارهاى نيكشان را در مقابل جلالت و عظمت پروردگار ناچيز و مايه شرمندگى دانسته، توبه مى‏كردند.

ج. توبه مردم عادى از گناه است؛ ولى اوليا و اوصيا از اينكه ذره‏اى از خدا غافل شوند، توبه مى‏كردند."براى آگاهى بيشتر ر.ك:

الف. معرفت، محمد هادى، تنزيه انبياء، (قم: نبوغ، چاپ اول، 1374)، صص 177 - 182؛

ب. يوسفيان، حسن و شريفى، احمد حسين، پژوهشى در عصمت معصومان، (تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، چاپ اول 1377)، ص 226.

منابع: 1.آيت ا... مصباح يزدي، راهنمايي شناسي 2. الشريف المرتضي علم الهدي، تنزيه الانبياء و الائمه، تحقيق: فارس حسون كريم انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، قم،1380

پرسمان دانشجویی