مباني اثبات معصوميت امامان(ع) | کتابخانه مجازی الفبا

لطفا مباني اثبات معصوميت امامان(ع) را توضيح دهيد.

معصومين(ع) به جهت علم خدادادى و اراده محكم و قوى به مقام مصونيت كامل از گناه يعنى عصمت رسيده‏اند؛ اما اين موهبت خدادادى، ناشى از قابليت و شايستگى ارادى آنان است، يعنى، خداوند مى‏دانست كه عده‏اى از بندگانش - هر چند با استعداد معمولى و در سطح ساير افراد - به اختيار خود، بيش از ديگران و در بالاترين حدّ ممكن از استعداد خود بهره‏بردارى مى‏كنند. علم خداوند به اين شايستگى و منزلتى كه اين افراد در شرايط عادى، با سير اختيارى خويش بدان مى‏رسيدند، سبب شد كه خداوند از ميان افراد بشر آنان را برگزيند و تفضّلاً اين پاداش و موهبت ويژه را به آنها عطا نمايد، و آنان را از علم و اراده‏اى برخوردار كند كه به واسطه آن به مصونيت كامل و مطلق (عصمت) برسند، تا در پرتو آن، راهنمايانى موثق و مطمئن براى همه افراد بشر گردند. به عبارت ديگر، اعطاى موهبت علم خدادادى معلول شايستگى‏هاى آنان است، نه اين اعطا بدون حساب است و نه معلول استعداد جبرى ايشان. حكمت اعطاى چنين موهبتى، علاوه بر پاداش به خود آنان، فراهم نمودن وسايل هدايت براى ساير انسانهاست. امام صادق(ع) در همين زمينه مى‏فرمايند: «ان الله اختار من ولد آدم اناسا طهّر ميلادهم، و طيّب ابدانهم و حفظهم فى اصلاب الرجال و ارحام النساء، اخرج منهم الانبياء و الرسل، فهم ازكى فروع آدم؛ ففعل ذلك لا لأمر استحقوه من الله عزوجلّ و لكن علم الله منهم حين ذرأهم انّهم يطيعونه و يعبدونه و لا يشركون به شيئا فهولاء بالطاعة نالو من الله الكرامة و المنزلة الرفيعة عنده» ؛ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج 10، ص 170. «به درستى كه خداوند متعال، انسان‏هايى را از فرزندان آدم انتخاب كرد و تولد آنها را پاك و بدن‏هاى آنان را پاكيزه گردانيد و آن‏ها را در پشت مردان و رحم زنان در حفظ خويش قرار داد، نه به جهت طلبى كه از خداوند داشته باشند؛ بلكه از آنجا كه خداوند، در هنگام خلقت مى‏دانست كه از او فرمانبردارى مى‏كنند و او را عبادت مى‏نمايند و هيچ گونه شركى نسبت به او روا نمى‏دارند. پس اينان به واسطه فرمانبردارى از خداوند به اين كرامت و منزلت والا در نزد خداوند، نايل شده‏اند». حاصل سخن‏ عصمت معصومين نه تفضّلى محض است و نه اكتسابى محض؛ بلكه تركيبى از هر دو عنصر است؛ يعنى، نتيجه تفضّل الهى به آنان، بر اثر شايستگى ارادى آنان است، يعنى، علم خداوند به اينكه اين افراد در شرايط عادى، بالاترين حدّ ممكن استعداد خود را كه در نهاد هر انسان معمولى نهاده شده، در طاعت و بندگى و قرب به خداوند به كار مى‏گيرند، سبب گرديده تا از ميان افراد بشر، آنان را برگزيند و با اعطاى موهبت علم لدنّى ضمن پاداش و اكرام خود آنان، اين افراد را راهنما و پيامبر و امام در جهت هدايت ساير افراد بشر قرار دهد. با مطالب فوق پاسخ هر سه بند سؤال شما روشن مى‏شود: الف. عصمت معصومين، به دليل علم برتر و اراده قوى و محكم آنان است كه خداوند به آنان موهبت كرده است امّا نه بى‏حساب؛ بلكه به خاطر علم خداوند به شايستگى آنان در مقام عمل، حتى در شرايط عادى كه براى هر انسانى حاصل است. ب. روشن شد كه عصمت، نتيجه دو امر است 1. علم خدادادى 2. اراده قوى و محكم. بنابراين صرف علم و شناخت و آگاهى خاص به ضرر و مفسده‏ى گناهان عامل عصمت نيست؛ زيرا علم، تنها واقعيت را آن طور كه هست، نشان مى‏دهد؛ ولى تحقق يا عدم تحقق يك عمل ارادى از رهگذر اراده‏ى انسان انجام مى‏گيرد. انسان با وجود ميل شديدى كه از نظر غرايز به انجام برخى محرمات دارد، گاه داراى اراده‏ى نيرومندى است كه مانع از انجام گناه مى‏گردد، و گاه در نتيجه ضعف اراده، تسليم تمايلات سركش مى‏شود. شاهد بر اين مطلب كه علم، حتى در بالاترين مراتب خود، علت تامه تحقق عمل نيست، داستان بلعم باعوراست كه در قرآن كريم آمده است: «واتل عليهم نبأ الذى ءاتيناه آياتنا فانسلخ منها» ؛ اعراف (7)، آيه 175. «خبر آن كسى را كه آيات خود را به او داده بوديم امّا از آن عارى گشت (مرتكب گناه كبيره شد) براى آنان بخوان». با توجه به آنچه گفته شد براى پاسخ به پرسش شما بايد به سه واقعيت مهم، معرفت پيدا كرد. نخست آنكه پيامبران و امامان(ع) داراى اراده بشرى مى‏باشند و براى تحصيل هر چه بيشتر مقامات معنوى، به سعى و تلاش مى‏پردازند و اهل صبر و جهاد و زهد و تقوا و... مى‏باشند. واقعيت نورانى دوم آنكه خداوند متعال به قابليت پيامبران وامامان براى تحصيل مقامات معنوى و شايستگى آنان براى عهده‏دارى مسؤوليت هدايت جامعه علم دارد و در حقيقت همان قابليت و شايستگى آنان است كه موجب برگزيدگى آنان براى امامت شده است. آيات وروايات فراوانى بر اين دو واقعيت گواهى مى‏دهد كه به چند نمونه آن اشاره مى‏شود. «وجعلنا منهم ائمة يهدون بامرنا لمّا صبروا و كانوا بايتنا يوقنون» ؛ سجده (32)، آيه 24. «و چون شكيبايى كردند و به آيات ما يقين داشتند، برخياز آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما [مردم را ]هدايت مى‏كردند». «الله اعلم حيث يجعل رسالته» ؛ انعام (6)، آيه 124. «خداوند بهتر مى‏داند رسالتش را كجا قرار دهد». واقعيت سوم كه بايد به آن توجه كرد آن است كه «سپردن هر مسؤوليتى همراه با دادن امكانات لازم است» و امامت جامعه از اين قاعده مستثنى نيست. ازاين‏رو خداوند آنان را از علم لازم براى عهده‏دارى مسؤوليت امامت بهره‏مند مى‏گرداند. به مجموعه اين سه واقعيت نورانى در اوايل دعاى ندبه اشاره شده است. آنجا كه درباره دليل «برگزيدگى امامان» مى‏خوانيم: «بعد ان شرطت عليهم الزهد فى درجات هذه الدنيا الدنيه و زخرفها و زبرجها فشرطوا لك ذلك و علمت منهم الوفاء به فقبلتهم و قرّبتهم و قدمت لهم الذكر العلى والثناء الجلىّ واهبطت عليهم ملائكتك و كرمتهم بوحيك و رفدتهم بعلمك»؛ «[آنان را برگزيدى...] بعد از آنكه بر آنها شرط كردى نسبت به دنيا و زينت زيورها زهد بورزند، آنان نيز اين شرط را پذيرفتند و دانستى كه آنان به آن شرط وفا دارند. پس آنها را پذيرفتى و به خود نزديك ساختى و ياد بلندو ستايش ارجمند را براى ايشان پيش فرستادى و فرشتگانت را بر آنان فرو فرستادى و به وحى خود آنان گرامى داشتى و آنان را به بخشش علم خود ميهمان كردى ...» در پايان بايد به نكته مهم معرفتى ديگر توجه داشت كه اين «علم و عصمت موهبتى» به عنوان پايه و (Base) مى‏باشد و معصومان با اراده خويش و با سعى و تلاش و عبادت و دعايى كه به درگاه خداوند دارند به مقامات عالى‏ترى از علم و عصمت دست مى‏يابند. چنان كه درقرآن مجيد از زبان پيامبر(ص) مى‏خوانيم: «و قل رب زدنى علما» ؛ طه (20)، آيه 114. «و بگو پروردگارا بردانشم بيفزايى». و همين عبادت‏ها و صبر و جهادهاى بيشتر است كه با اختيار و اراده انجام مى‏شود و موجب برترى برخى از پيامبران بر ديگر پيامبران مى‏شود. «تلك الرسل فضلنا بعضهم على بعض»؛ بقره (2)، آيه 253. «برخى از آن پيامبران را بر برخى ديگر برترى بخشيديم...». بنا بر آن چه گفته شد علم و عصمت موهبتى امامان، به جهت مسؤوليتى است كه براى هدايت جامعه بر عهده آنان گذاشته شده است و اين يك اصل عمومى و يك سنت الهى است، بدون آنكه تبعيض ناروايى باشد كه رسيدن به مقام امامت همراه با دارا شدن برخى مقامات ويژه معنوى باشد، چنان كه درباره هنگامه به امامت رسيدن امام هادى(ع) مى‏خوانيم: «يكى از ياران ايشان به نام «هارون به فضيل» در كنارشان بود كه ناگاه امام فرمودند: «انا لله و انا اليه راجعون» ابى جعفر [امام جواد(ع) ]درگذشت. به حضرت عرض شد: از كجادانستنيد؟ فرمودند: زيرا فروتنى و خضوعى نسبت به خدا در دلم افتاد كه برايم سابقه نداشت». كلينى، اصول كافى، ج 3، ص 218، ح 984. ناگفته نماند، دسترسى به مقام «عصمت» و راه‏يابى به مقامات «علمى و معنوى» اختصاصى به پيامبران و امامان ندارد؛ بلكه براى همگان ميسر است. چنان كه حضرت زينب(س) تا مرز عصمت پيش رفته بود و حضرت عباس(ع) به مقامات عالى معنوى دست يافته بود و بسيارى از علما و اوليا به عنوان «تالى تلو معصوم» [نزديكان به مرز عصمت ]از آنان ياد مى‏شود.
اثبات عصمت:
عصمت امامان(ع)، از طريق ادله عقلى و آيات قرآنى و روايات معتبر در نزد شيعه و سنّى، قابل اثبات است. كه ما در اينجا صرفا به بيان يكى از ادله عقلى عصمت امامان اكتفا مى‏كنيم و در مورد ساير ادله منابع موجود را معرفى خواهيم كرد. T{دليل عقلى عصمت امام}T همان طور كه اشاره شد، براهين عقلى گوناگونى براى اثبات لزوم عصمت امام اقامه شده است كه ما تنها به ذكر يكى از ادله عقلى مى‏پردازيم. اين دليل را در دو مرحله به صورت اجمالى و تفصيلى بيان مى‏كنيم. بيان اجمالى: امامت، به معناى استمرار وظايف و شؤون نبوت به جز تلقى وحى است. يعنى امام جانشين و خليفه پيامبر در همه شؤون و وظايف پيامبر به جز شأن تلقى وحى و ابلاغ آن به مردم است. يكى از مهمترين شؤون پيامبر اكرم، مرجعيت دينى مردم است. امام با چنين شأنى، بايد در مقام تبيين و توضيح احكام الهى و سنّت نبوى، از هر گونه خطا و انحراف عمدى و سهوى معصوم باشد، و گرنه نقض غرض پيش آمده، و هدف تشريع احكام و بعثت انبيا تحقق نخواهد يافت. بنابراين، همان ادله‏اى كه عصمت انبيا را اثبات مى‏كند، بر عصمت امام نيز دلالت دارد. بيان تفصيلى: بيان تفصيلى، دليل فوق مبتنى بر ذكر چند مقدمه است: 1. وظايف و شؤون نبى گرامى اسلام 2. سرنوشت اين وظايف بعد از رحلت پيامبر 3. معناى امامت مقدمه 1 ـ وظايف و شؤون نبى اكرم: الف) تلقى وحى و ابلاغ آن به مردم ب) مرجعيت دينى: يعنى تفسير وحى و تشريح مقاصد آن، بيان حكم الهى در موضوعات مستحدثه، تبيين و تشريح جزئيات مسائل اعتقادى و ردّ شبهات و تشكيكات اعتقادى و محافظت از دين و جلوگيرى از وقوع تحريف در آن. ج) رهبرى اجتماع: يعنى حكومت و اداره جامعه مقدمه 2ـ سرنوشت اين وظايف بعد از نبى اكرم(ص): بدون شك، پس از ارتحال رسول اكرم(ص) وحى آسمانى قطع شد. اما دو شأن ديگر، چه وضعيتى پيدا كردند؟ سه احتمال وجود دارد: الف ـ خداوند، در اين زمينه هيچ دستورى و سخنى بيان نكرده است و آن را مهمل گذاشته است. ب ـ امت اسلامى، خود صلاحيت اين امور را دارد و نيازى به نصب جانشينى از ناحيه خداوند، نيست از اين رو، خداوند امت اسلامى را شايسته در جبران و پر كردن جاى نبى اكرم در اين دو شأن دانسته است. ج ـ پيامبر اكرم، موظف بوده كه شخصى را كه از ناحيه خداوند منصوب شده است، به عنوان جانشين خود در اين دو شأن معرفى كند و او موظف به استمرار وظايف پيامبر باشد. احتمال اول مردود است، چون با هدف بعثت انبيا منافات دارد و نقض غرض محسوب مى‏شود. احتمال دوم نيز مردود است چون مطالعه وضعيت امت اسلامى از صدر تا به امروز نشان مى‏دهد كه امت اسلامى به ويژه در مورد شأن «مرجعيت دينى» به هيچ وجه توانايى انجام وظايف نبى اكرم را نداشته است. به عنوان نمونه، قرآن كريم در مورد دزد مى‏فرمايد: دست دزد بايد قطع شود اما اينكه دست دزد از كجا بايد قطع شود، اختلافات فراوانى وجود دارد. خوارج، محل قطع را، محل اتصال بازو و كتف دانسته و برخى ديگر (ابو حنيفه، مالك و شافعى) از مچ دست پنداشته‏اند. و شيعه اماميه به استناد سخن ائمه معتقد است كه تنها چهار انگشت دست بايد قطع گردد. T{معناى امامت}T امامت به معناى جانشينى در جميع شؤون انبيا به جز دريافت و تلقى وحى است. يكى از شؤون انبيا مسأله رهبرى اجتماع و حكومت است و شأن ديگر مرجعيت دينى است، اين شأن به تعبير شهيد مطهرى به معناى كارشناسى اسلام است، اما نه در حد يك مجتهد بلكه كارشناسى كه از طرف خدا علوم اسلامى را از پيغمبر اكرم گرفته و از او به معصوم بعدى منتقل شده است. با توجه به خاتميت دين اسلام و اينكه تمامى آنچه را كه سعادت دنيوى و اخروى بشر تا روز قيامت مورد نياز است، اسلام تأمين مى‏نمايد و با توجه به اينكه پيامبر اكرم در طول رسالت خويش، شخصا چنين فرصتى را نداشتند كه اسلام را به تمام و كمال با عمق معارف اعتقادى آن و دستور العمل‏ها و احكام فقهى آن كه شامل جميع شؤون مختلف زندگى بشر مى‏شود، بيان كنند و از طرفى ديگر، امكان ندارد كه پيامبر اكرم، دين خدا را به صورتى ناقص بيان كرده باشند در حالى كه قرآن، اسلام را به عنوان دين جامع و كامل معرفى مى‏كند اليوم اكملت لكم دينكم... نتيجه‏اى كه از مقدمات فوق به دست مى‏آيد اين است كه بايد در بين اصحاب پيامبر اكرم انسان يا انسان هايى باشند كه اسلام را به صورت كامل از آن حضرت فرا گرفته و بعد از او به توضيح و تبيين آن بپردازند و چنين اشخاصى بايد معصوم باشند بدون وجود چنين اشخاصى كه با برخوردارى از عصمت به تبيين و توضيح احكام دين بپردازند، سخن از دسترسى مردم به دين خالص و كامل الهى نمى‏توان به ميان آورد و غرض از بعثت تحقق نخواهد يافت به همين جهت اهل سنت در مسائل جديدى كه براى آنها پيش مى‏آيد، از آنجا كه به اسلام‏شناس معصوم اعتقاد نداشتند به استفاده از قياس و استحسانات ظنى و گمانى روى آوردند. براى اطلاع از ساير ادله عقلى عصمت و نيز ادله قرآنى و نيز ادله روائى عصمت، مراجعه كنيد به كتاب «پژوهشى در عصمت معصومان، حسن يوسفيان و احمد حسين شريفى، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى.

پرسمان دانشجویی