عدل الهي و تفاوت ظرفيت‏ها | کتابخانه مجازی الفبا

در مورد تفاوت ظرفيت ها و استعدادها كه در افراد مختلف است ما وقتي به مسئله اي بر مي خوريم مي گوئيم به خاطر تفاوت ظرفيت در آدمي است خوب اينجا سؤال اين است كه مگر همين ظرفيت را خداوند متعال به آدمي نداده آيا نمي شد به همه يكسان اعطا كند؟

گاهي سؤال اين است که «چرا ميان موجودات عالم، تفاوت وجود دارد؟» و گاهي سؤال اين است که «چرا موجودات انساني داراي ظرفيت ها و استعدادهاي متفاوت هستند؟» اين دو سؤال کاملا از هم جدا بوده و پاسخ هاي مختلف را مي طلبند.

هر چند در اينجا موضوع بحث ما سؤال اول نيست، اما اجمالا و سربسته مي گوييم که وجود اختلاف و تفاوت در ميان موجودات، لازمه وجود قوانين و نظامات ضروري حاکم بر عالم، به ويژه نظام ضروري علي و معلولي است. خداوند همه جهان را با يک اراده آفريده است و اراده او از مجراي همين قوانين و نظام خاص علي و معلولي تحقق مي يابد. از طرف ديگر، معناي حاکميت قوانين و نظامات ضروري و تخلف ناپذير، آن است که نظام عالم يک نظام طولي و سلسله مراتبي است که در آن هر موجودي (نوع و طبقه موجودات) در هر مرتبه و جايگاهي از آن سلسله مراتب که قرار دارد، همان مرتبه و جايگاه هويت او را تشکيل مي دهد. درست مانند سلسله مراتب اعداد که هر عددي در ميان سلسله اعداد از جايگاهي برخوردار است که هويت و «او» بودن او به آن جايگاه بستگي دارد.

اما در مورد سؤال دوم، که شايد پرسش کننده محترم نيز همين معنا را مراد کرده است، بايد گفت که: آنچه در مورد نظام تغييرناپذير و سلسله مراتبي عالم گفتيم، حاصل بحثي است که در باب «کيفيت صدور موجودات از ذات باري تعالي» مطرح است. در آنجا گفته مي شود که جايگاه و مکان و «چيستي» و «چگونگي» هر موجودي، در يک سلسله مراتب ضروري تعيين و تعريف مي شود و آن موجود از آن مرتبه وجايگاه تفکيک ناپذير است. حال مطلب مهم اين است که آيا مي توان همين سخن را درباره آدميان و «چيستي» و «چگونگي» و وضعيت تکاملي آنها صادق دانست؟ يعني آيا هر انساني با هر ظرفيت و استعداد و جايگاهي که دارد همان وضعيت و ظرفيت و استعداد، هويت بخش او بوده و ديگر نمي تواند از چنان وضعيتي فراتر رود؟

حقيقت اين است که در اين گونه موارد بايد سخت مراقب خلط مبحث و حتي مغالطات نهفته و ناپيدا بود. گستره حيات انسان و قلمرو افعال و اعمال او به سبب وجود عنصر تعيين کننده و سرنوشت ساز «اراده» و «اختيار»، وضعيتي کاملا ديگرگون و متفاوت با نظام ضروري و تغييرناپذير سلسله مراتبي دارد.

در اينجا آنچه نقش اساسي را در فرآيند تکاملي حيات انسان ايفا مي کند همان عنصر اختيار است و اختيار چيزي نيست جز اعطاء مسؤوليت و در نتيجه تکليف سازندگي به انسان. پس حال که خود را با دو امر مواجه مي بينيم يعني از يک طرف با تفاوت ظرفيت ها و استعدادها و از طرف ديگر حضور تعيين کننده اراده و اختيار ، مي گوييم که اولا انسان چون موجودي مختار است در مقابل اعمال و افکار خود مسؤوليت و تکليف پيدا مي کند.

ثانيا، ظرف وجودي او، شايد به دليل وجود همين عنصر مهم، ظرفي از پيش تعيين وتعريف ناشده و انعطاف پذير است؛ يعني، ظرفيت و چگونگي و نحوه استعداد او کاملا به کنش و واکنش ها و فعاليت هاي مختارانه معرفتي و معيشتي او بستگي دارد.

ثالثا، و در نتيجه، تفاوت ظرفيت ها و استعدادها، نسبتي مستقيم و آشکار با همت و عمل مختارانه آدمي دارد. با توجه به همين نکته است که نظام هاي آموزشي و تربيتي و اخلاقي معنا و مفهوم پيدا مي کنند. از اين رو مي گوييم که: خداوند خالق قوانين و نواميس حاکم بر هستي است. براساس نظام علت و معلول و تفاوت هاي محيطي و ژنتيکي و... علاوه بر اشتراک اصل غريزه و فطرت در انسانها ظرفيت ها و استعدادهاي متفاوت در افراد انساني پيدا مي شود و از سوي ديگر خداوند به آدمي قدرت و اختيار سازندگي اعطا نموده است و اين انسان است که به سبب همين عنصر اختيار، مسؤوليت پيدا مي کند که در چارچوب قوانين و نظامات حاکم بر عالم هستي، توان و ظرفيت و استعداد نهفته و بالقوه خود را شکوفا سازد. و اين انسان است که خود مسؤوليت چگونه بودن و چگونه زيستن خود را بر عهده داشته و البته تفاوت ها نيز ناشي از چگونگي فعل و عمل مختارانه اوست.

مطلب مهم اين که اين گونه نيست که خداوند به انسان فقط اختيار و مسؤوليت را عطا فرموده و او را به حال خود رها کرده باشد، بلکه ضمن اعطا اختيار، برنامه زندگي سعادتمندانه را نيز از طريق رسولان و سفيران خود در اختيار آدمي نهاده است. از اين روست که انسان ضمن اين که تکليف پيدا مي کند، بايد پاسخگوي اعمال و افعال خود بوده و به تناسب عمل، پاداش يا کيفر ببيند.

در پايان باز بر اين نکته تأکيد مي کنيم که زندگي انسان يک زندگي متحول و متکامل است و آدمي اين توان و استعداد را دارد تا نحوه و چگونگي حيات خود را با عمل مختارانه، خود ترسيم نمايد. از اين رو، يک وضعيت يا طبقه يا جايگاه اجتماعي و شغلي و يا معرفتي خاص، هويت بخش انسان نيست به طوري که نتواند از آن مقام و وضعيت جدا شده و وضعيت آيدي را رقم زند. بلکه همان طور که گفتيم، ما خود مسؤول چگونه زيستن و تحقق استعدادهاي نهفته خود هستيم.

آن چه گفته شد تبيين واقعيت موجود و وجود تفاوت ها است. اما چرا خداوند نظام جهان را به گونه اي قرار نداده که همه يکسان باشند؟ بايد گفت اقتضاي نظام دنيا اين گونه است که داراي هندسه ويژه اي باشد و ابتدا و فرجام خاص داشته باشد و زيبايي آن به همين است. در غير اين صورت نظام ديگري خواهد بود و فرجامي مانند بهشت و جهنم نخواهد داشت.

منابع جهت مطالعه بيشتر:

1- عدل الهي، مرتضي مطهري، قم، انتظارات اسلامي، 1361، صص 119 - 35.

2- الهيات و معارف اسلامي (تبيين عقايد اسلامي)، جعفر سبحاني، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1376، صص 167 - 154.

3- درس هايي از علم کلام، حبيب الله طاهري، دفتر انتشارات اسلامي قم، 1381، ج 2، صص 172 - 163.

4- آموزش عقايد، محمد تقي مصباح يزدي، مرکز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، 1375، ج 2 - 1، صص 199 - 190.

پرسمان دانشجویی