شأن نزول آيه مباهله | کتابخانه مجازی الفبا

شبهات و شأن نزول آيه مباهله چيست؟ پاسخ شبهات چيست؟

آيه 61، سوره آل عمران را آيه مباهله گويند که از اين قرار است:

«فَمَنْ حَاجَّكَ فيهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَى الْكاذِبينَ؛ هر گاه بعد از علم و دانشي که (درباره مسيح) به تو رسيده (باز) کساني با تو به بحث و ستيز برخيزند به آنها بگو: بيائيد ما فرزندان خود را دعوت مي کنيم و شما هم فرزندان خود را، ما زنان خويش را فرا مي خوانيم، شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود دعوت مي کنيم، شما هم از نفوس خود، آنگاه مباهله کنيم و لعنت خدا را بر دروغگويان قرار مي دهيم».شأن نزول آيه:

آيه فوق به ضميمه آياتي که قبل و بعد از آن نازل شده در مورد ماجرا و گفتگوهايي که ميان پيامبر اکرم و مسيحيان نجران بوده، نازل شده است که آنها با يک هيئت شصت نفري به اتفاق چند نفر از روسا و بزرگان خود به عنوان نمايندگي براي گفتگو با پيامبر اسلام وارد مدينه شدند، از جمله مسائلي که در اين گفتگو مطرح شد اين بود که آنها از پيامبر پرسيدند ما را به چه چيزي دعوت مي کني؟ پيامبر فرمودند: «به سوي خداوند يگانه و اين که از طرف او رسالت هدايت خلق را دارم و مسيح بنده اي از بندگان اوست، و حالات بشري داشت و مانند ديگران غذا مي خورد ...» آنها اين سخن را نپذيرفتند و به تولد عيسي بدون پدر اشاره کردند و آن را دليل بر الوهيت او خواندند اما پيامبر با استناد به آياتي که پيش از آيه مذکور نازل گرديد به آنها پاسخ داد (آل عمران، 59: مثل عيسي در نزد خدا، هم چون مثل آدم است که او را از خاک آفريد و سپس به امر فرمود موجود باش و او هم فورا موجود شد [بنابراين ولادت مسيح بدون پدر هرگز دليل بر الوهيت او نيست]) اما آنها حاضر به پذيرش سخنان پيامبر نشدند و از اين رو پيامبر را دعوت به مباهله کردند.

مباهله در اصل از ماده «بهل» به معني رها کردن است، به همين جهت هنگامي که حيوان را به حال خود واگذارند و پستان آن را براي جلوگيري از نوشيدن نوازدش در کيسه قرار ندهند به آن حيوان «باهل» مي گويند، و «ابتهال» در دعا به معني تضرع و واگذاري کار به خداوند است.

و گاه اين واژه را به معني «هلاکت و لعن و دوري از خداوند» معني کرده اند که آن نيز به خاطر رها کردن و واگذاري نمودن بنده به حال خويش و خروج از سايه لطف خداوند است.

اين از نظر ريشه لغوي، اما از نظر مفهوم متداول که در آيه بدان اشاره شد، مباهله به معني نفرين کردن دو نفر به يکديگر است، به اين ترتيب که وقتي استدلال هاي منطقي سود نداشت، افرادي که با هم درباره يک مسأله مهم ديني گفتگو دارند در يک جا جمع مي شوند و به درگاه خدا تضرع مي کنند و از او مي خواهند که دروغگو را رسوا سازد و مجازات کند.توضيح واقعه:

در روايات اسلامي که مفسران و محدثان نقل کرده اند آمده است هنگامي که آيه فوق نازل شد، پيامبر به مسيحيان نجران پيشنهاد مباهله داد، بزرگان مسيحي از پيامبر يک روز مهلت خواستند، تا دراين باره با يکديگر مشورت کنند. اسقف اعظم به آنها گفت: نگاه کنيد اگر فردا محمد با فرزند و خانواده اش براي مباهله آمد از مباهله با او بپرهيزيد، و اگر اصحاب و يارانش را همراه آورد و هياهو و سر و صدا به راه انداخت با او مباهله کنيد که ادعاي او بي پايه و اساس است.

فرداي آن روز، پيامبر در حالي آمد که دست علي عليه السلام را گرفته بود و حسن و حسين پيش روي او حرکت مي کردند، و فاطمه (س) پشت سر او، مسيحيان و در پيشاپيش آنان، اسقف اعظم آنان بيرون آمدند هنگامي که پيامبر را با همراهان مشاهده کردند، اسقف آنان پرسيد: اينان کيانند؟ گفتند: اين يکي پسر عمو و داماد اوست، و اين دو دخترزاده هاي او هستند، و اين بانو، دختر اوست که از همه نزدش گرامي تر است. اسقف نگاهي کرد و گفت: من مردي را مي بينم که مصمم و باجرأت در مباهله است، و مي ترسم او راستگو باشد، و اگر راستگو باشد بلاي عظيمي بر ما وارد خواهد شد، سپس گفت: اي ابوالقاسم ما با تو مباهله نخواهيم کرد، بيا با هم صلح کنيم، و پس از آن، آنان حاضر شدند به شرايط ذمه تن در دهند.مباهله در کلمات محدثان:

روايات فراواني در منابع معروف و دست اول اهل سنت و منابع اهل بيت آمده است که با صراحت مي گويد: آيه مباهله درباره علي، فاطمه حسن و حسين نازل شده است. از جمله: در صحيح مسلم در کتاب «فضائل الصحابه» در باب فضائل علي بن ابيطالب از سعد بن ابي وقاص نقل شده (صحيح مسلم، ج 4، ص 1871، ح 32، باب 4) که معاويه به سعد گفت: چرا به ابوتراب (علي عليه السلام) دشنام مي دهي؟ گفت: من سه سخن از پيامبر اکرم بياد دارم که به خاطر آنها نمي توانم علي را دشنام دهم! و اگر يکي از آنها درباره من بود از هر نعمت گرانبهايي محبوب ترش مي داشتم. اول اين که از رسول خدا در روزي که به بعضي از جنگ هايش مي رفت و علي را جانشين خود در مدينه کرده بود. و علي (به خاطر پاره اي زخم زبان هاي دشمنان) عرضه داشت زيرا در ميان زنان و کودکان جانشين کردي؟ شنيدم که فرمود: آيا راضي نمي شوي به اين که نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسي با اين تفاوت که بعد از من ديگر هيچ پيغمبري نيايد و نبوتي نخواهد بود. دومش اين که در روز جنگ خيبر شنيدم مي فرمود: به زودي پرچم جنگ را به دست مردي مي دهم که خدا و رسولش را دوست مي دارد و خدا و رسول او نيز او را دوست مي دارند، فردا همه گردن کشيديم تا شايد آن شخص ما باشيم ولي به هيچ يک از ما نداد و فرمود: علي را برايم صدا بزنيد، رفتند علي را در حالي که درد چشم داشت آوردند، پس آب دهان در چشمان او انداخت و پرچم جنگ را به دستش سپرد و خداي تعالي قلعه خيبر را به دست او فتح کرد، سوم اين که وقتي اين آيه (آل عمران، 61) نازل شد، رسول خدا علي و فاطمه و حسن و حسين را احضار نموده، آن گاه فرمود: «بار الها اينهايند اهل بيت من».

اين حديث را کسان ديگري نيز نقل کرده اند مانند: ترمذي در صحيح خود (صحيح ترمذي، ج 5، ص 638، ح 3724)، احمد حنبلي در مسند (مسند احمد، ج 1، ص 185)، بيهقي در السنن الکبري (السنن الکبري، مطابق نقل فضائل الخمسه، ج 1، ص 291)، سيوطي در المنثور (الدر المنثور، ذيل آيه 61، آل عمران) (ر.ک: پيام قرآن، ج 9، مکارم شيرازي، س 241-249)اهميت اين آيه:

نخستين چيزي که در اين آيه جلب توجه مي کند اين است که مسأله مباهله را مي توان به عنوان نشانه روشني بر حقانيت و صدق پيامبر اکرم در مسأله دعوي رسالت مطرح کرد، زيرا ممکن نيست کسي که به ارتباط خود با پروردگار ايمان قطعي نداشته باشد وارد چنين ميداني گردد، يعني از مخالفان خود دعوت کند که بيائيد و با هم به درگاه خدا برويم و از خدا بخواهيم دروغگو را رسوا سازد.

به طور مسلم ورود به چنين ميداني بسيار خطرناک است، زيرا اگر نفرين به اجابت نرسد و اثري از مجازات مخالفان ظاهر نشود، نتيجه جز رسوايي دعوت کننده نخواهد داشت، و هيچ انسان عاقلي بدون اطمينان به نتيجه، قدم در اين ميدان نمي گذارد.

به همين دليل در روايات اسلامي مي خوانيم: هنگامي که پاي مباهله به ميان مي آيد،‌مسيحيان نجران از پيامبر مهلت خواستند تا در اين باره بينديشند، و هنگامي که ديدند پيامبر اکرم تنها کساني را با خود براي مباهله آورد که دعاي آنها مي تواند مستجاب باشد، و خالي از هر گونه جار و جنجال، و تشريفات به صحنه مباهله وارد شده، آن را دليل بر صدق دعوت او دانستند و از مباهله سر باز زدند، که مبادا گرفتار عذاب الهي شوند.

انها چون ديدند پيامبر اکرم با افراد محدودي از خاصان نزديک خود و فرزندان خردسال و دخترش فاطمه زهرا به ميعادگاه آمده، سخت به وحشت افتادند و حاضر به مصالحه شدند.

از سوي ديگر اين آيه سند روشني بر مقام بسيار والايي اهل بيت پيامبر يعني علي، فاطمه و حسن و حسين مي باشد.شبهات قابل طرح در مورد اين آيه

1- چگونه ممکن است منظور از «ابناها» (فرزندان ما)، حسن و حسين باشد و منظور از «نساءنا» (زنان ما)، فقط فاطمه زهرا و منظور از «انفسا» تنها علي باشد در حالي که اين کلمات جمع اند و صيغه بر بيش از دو نفر دلالت دارد نه دو نفر و يا يک نفر؟

پاسخ: اولا: اطلاق صيغه جمع بر مفرد يا بر تثنيه (دو نفر) تازگي ندارد، و در ادبيات عرب و قرآن موارد زيادي از آن را مي توان ديد.

در توضيح آن بايد گفت که: بسيار مي شود که به هنگام بيان يک قانون، با تنظيم يک عهد نامه، حکم به صورت کلي و به صيغه جمع آورده مي شود، و مثلا در عهد نامه چنين مي نويسند که: مسئول اجراي آن امضا گنندکان عهدنامه و فرزندان آنها هستند، در حالي که ممکن است يکي از دو طرف تنها يک يا دو فرزند داشته باشد، اين موضوع هيچ گونه منافاتي با تنظيم قانون و با عهدنامه به صورت جمع ندارد.

خلاصه اين که ما دو مرحله داريم: يکي مرحله قرارداد، ديگري مرحله اجرا. در مرحله قرارداد گاهي الفاظ به صورت جمع ذکر مي شود تا بر همه مصاديق تطبيق گردند، ولي در مرحله اجرا ممکن است مصداق، منحصر به يک فرد باشد و اين انحصار در مصداق منافاتي با کلي بودن مسئله ندارد.

به عبارت ديگر پيغمبر موظف بود طبق قراردادي که با مسيحيان نجران بسته بود همه فرزندان و زنان خاص خاندانش و تمام کساني که به منزله او بودند را به همراه خود به مباهله ببرد، ولي اينها مصداقي جزء دو فرزند و يک زن يک مرد نداشت. (ر.ک: همان، ص 253، 354)

ثانيا: مقصود نهايي از اين نفرين اين بود که يکي از دو طرف با همه نفراتش از صغير و کبير و مرد و زن براي هميشه هلاک گردد، مفسرين هم اتفاق دارند و روايات هم متعقدند، تاريخ هم مؤيد است که رسول اکرم، وقتي براي مباهله حاضر مي شدند احدي به جز علي و فاطمه و حسن و حسين را با خود نياورد؛ پس از ناحيه آن جناب کسي حضور نداشت مگر دو نفر، دو فرزند و يک زن و با آوردن اينان رسول اکرم امر پروردگارش را امتثال نمودند.

ثالثا: مراد از لفظ آيه چيزي است، و مصداقي که حکم آيه به حسب خارج منطبق بر آن است چيزي ديگر، و اين بار اول نيست که خداوند حکم يا وعده را که بر حسب خارج بر يک نفر منطبق است به طور دسته جمعي حکايت مي کند، مثلا: با آن که فرد معيني زن خود را ظهار کرده بود و آيه در شأن او نازل شده بود مي فرمايد: «الَّذينَ يُظاهِرُونَ مِنْكُمْ مِنْ نِسائِهِمْ ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ إِنْ أُمَّهاتُهُمْ إِلاَّ اللاّئي وَلَدْنَهُمْ وَ إِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَ زُورًا وَ إِنَّ اللّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ؛ از ميان شما كسانى كه زنانشان را ظهار مى‏كنند [و مى‏گويند پشت تو چون پشت مادر من است] آنان مادرانشان نيستند مادران آنها تنها كسانى‏اند كه ايشان را زاده‏اند و قطعا آنها سخنى زشت و باطل مى‏گويند و[لى] خدا مسلما درگذرنده آمرزنده است». (مجادله، 2) و باز در مورد همان يک نفر به صورت دسته جمعي مي فرمايد: «وَ الَّذينَ يُظاهِرُونَ مِنْ نِسائِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِما قالُوا فَتَحْريرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسّا ذلِكُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرٌ؛ و كسانى كه زنانشان را ظهار مى‏كنند سپس از آنچه گفته‏اند پشيمان مى‏شوند بر ايشان [فرض] است كه پيش از آنكه با يكديگر همخوابگى كنند بنده‏اى را آزاد گردانند اين [حكمى] است كه بدان پند داده مى‏شويد و خدا به آنچه انجام مى‏دهيد آگاه است». (مجادله، 3) و درباره شخص واحدي که گفته بود خدا فقير است و من توانگرم، به صورت دسته جمعي فرموده: «شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِمًا بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْعَزيزُ الْحَكيم؛ خدا كه همواره به عدل قيام دارد گواهى مى‏دهد كه جز او هيچ معبودى نيست و فرشتگان [او] و دانشوران [نيز گواهى مى‏دهند كه] جز او كه توانا و حكيم است هيچ معبودى نيست». (آل عمران، 18) و در پاسخ شخص واحدي که پرسيده بود چه چيزي را انفاق کنيم؟ به صورت دسته جمعي فرمود: «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فيهِما إِثْمٌ كَبيرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ إِثْمُهُما أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما وَ يَسْئَلُونَكَ ما ذا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمُ اْلآياتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ»؛ (بقره، 219) و از اين قبيل آيات بسياري وجود دارد که به لفظ جمع نازل شده است در حالي که مصداق خارجي آن به حسب شأن نزول فرد معيني است. (ر.ک: ترجمه تفسير الميزان، ج 3، ص 352، 353)

2- اگر اطلاق جمع بر يک نفر نيز صحيح است چرا نگوئيم که لفظ «کاذبين» در آيه نيز بر يک فرد صدق مي کند؛ يعني در طرف مسيحيان منظور همه آن دروغگويان است و در طرف رسول اکرم فقط ايشان مد نظر است ولذا علي و فاطمه و فرزندان آنها صدق نمي کند و آنها در دعوا و در نتيجه شريک در نفرين نيستند و اين آيه بر برتري و والايي مقام آنان دلالت ندارد؟

پاسخ: در اين جا بايد گفت، مقام آن آيات که از يک نفر تعبير به جمع اورده با مقام آيه مورد بحث فرق دارد و آن اين است که در آياتي که لفظ جمع را در مورد مفرد اطلاق کرده براي اين بوده که فرد دخالت نداشته، و آنچه از آن فرد سرزد ممکن است از ديگران هم سر بزند، پس ديگران هم در آن عمل و ملحق شدن به مورد آيه شريک آن فردند، پس بايد لفظ را جمع بياورد تا اگر ديگران هم خواستند آن عمل را انجام بدهند حکمش را بدانند، اما در جايي که ممکن نيست عمل مورد از نظر ديگران سربزند و عمل مورد آيه چيزي نيست که براي ديگران هم پيش بيايد، بدون شک نبايد لفظ را جمع بياورد، و آيه مورد بحث هم که راجع به مباهله است از اين قبيل آيات است، چون مباهله رسول اکرم با مسيحيان نجران چيزي نيست که جزء در مورد خودش اتفاق بيفتد، پس اگر در همين مورد که اتفاق افتاده مدعيان درهر طرف به وصف جمع و چند نفري نبوده باشند، نبايد مي فرمود: «کاذبين» (با صيغه جمع) اما چون دو طرف جمع اند لذا با صيغه جمع ذکر کرده است و بر معنا و مصداق جمع نيز دلالت دارد.

3- با فرض اين که همراهان رسول اکرم از اين رو به ميدان مباهله آمدند که از رسول اکرم بودند و اين صفت منحصر در ايشان بوده، و هيچ مؤمن ديگري لياقت اين همراهي را نداشت، اما ظاهر امر اين است که وقتي آدمي عزيزان خود را درمعرض خطر قرار مي دهد، همين علتش دليل اين است که وي اطمينان دارد که در اين راه خطري متوجه آنان نمي شود. پس رسول اکرم عزيزان خود را در اين کار خطير شرک داد چيزي بيشتر از اين را نمي رساند و دلالتش بر فضيلت و برتري آنان نسبت به ديگران است؟

پاسخ: از صدر آيه چنين بر مي آيد اما توجه به آيه ذيل چيز ديگري را مي رساند و آن جمله «علي الکاذبين» است که گوياي اين مطلب است که در يکي از دو طرف محاجه، دروغگوياني هستند و اين تمام نيست مگر اين که در هر يک از دو طرف جماعتي دعوت باشند، حال چه راستگو و چه دروغگو، پس جمله ثابت مي کند کساني که با رسول اکرم بودند با او در دعوي نبوت و دعوت به يکتاپرستي شريک بوده اند و شرکاي او مي باشند که اين خود دلالت بر عظمت مقام و منزلت آنهاست.

4- چگونه مي شود گفت که حسن و حسين، فرزندان رسول خدا هستند در حالي که رسول اکرم پسري نداشت؟ و ذريه و نسل هر انساني از فرزند پسرش باقي مي ماند نه از فرزند دختر؟

پاسخ: البته بايد دانست که اين طرز فکر، انديشه غلطي است که از جاهليت به يادگار مانده است و قرآن با اين تفکر به شدت به مبارزه برخواسته است.

در سوره انعام، آيه85 مي خوانيم: «ُوَ مِنْ ذُرّيَّتِهِ داوُودَ وَ سُلَيْمانَ وَ أَيُّوبَ وَ يُوسُفَ وَ مُوسى‏ وَ هارُونَ وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنينَ* وَ زَكَرِيّا وَ يَحْيى‏ وَ عيسى‏ وَ إِلْياسَ كُلٌّ مِنَ الصّالِحينَ؛ و به او اسحاق و يعقوب را بخشيديم و همه را به راه راست درآورديم و نوح را از پيش راه نموديم و از نسل او داوود و سليمان و ايوب و يوسف و موسى و هارون را [هدايت كرديم] و اين گونه نيكوكاران را پاداش مى‏دهيم. و زكريا و يحيى و عيسى و الياس را كه همه از شايستگان بودند».

همانطور که مي ببينيم در اين آيه حضرت عيسي از فرزندان ابراهيم شمرده شده در حالي که وي فرزند دختري ابراهيم است.

5- خوب در اين جا مراد از زنان و فرزندان در آيه مشخص است و آنها فاطمه و حسن و حسين (ع) هستند اما مراد از انفس معلوم نيست چه اشکالي دارد که مراد از انفس هم تنها پيامبر باشد؟

پاسخ: در اين آيه رسول خدا دعوت کننده است و او نمي تواند خودش را فرا بخواند بلکه بايد ديگري را فراخواند. پس چون در اين دعوت فرزندان و زنان معلومند و خود رسول خدا هم نمي تواند مصداق انفس باشد ناگزير دعوت انفس متوجه علي مي گردد، زيرا شخص ديگري در آنجا وجود نداشته است که بتواند مصداق انفس قرار گيرد و اگر مطلب غير از اين باشد معناي آيه باطل خواهد بود. (روايتي از امام رضا، حقائق التاويل، ج 5، ص 109)

6- شبهه ديگر اين که برخي از اهل سنت سعي کرده اند به گويند که ابوبکر نيز جزء اين افراده بوده است؟!

پاسخ: با توجه به اسناد تاريخي و رواياتي که از هر دو گروه شيعه و سني نقل شده است که تنها مرد حاضر در اين مباهله به همراه پيامبر اکرم، علي عليه السلام بوده است چنين ادعاها و رواياتي کاذب و جعلي مي باشد.جهت مطالعه بيشتر ر.ک:

1- ترجمه تفسير الميزان، ج 3.

2- تفسير نمونه، ج 2.

3- پيام قرآن، مکارم شيرازي، ج9.

پرسمان دانشجویی