جایگاه عرفان در اسلام | کتابخانه مجازی الفبا

منظور از عرفان چيست و جايگاه آن را در اسلام مشخص نماييد؟

يك. عرفان‏

«عرفان» در لغت به معناى شناخت و شناسايى است و در اصطلاح روش و طريقه ويژه‏اى است كه براى دست‏يابى و شناسايى حقايق هستى و پيوند ارتباط انسان با حقيقت، بر شهود، اشراق و وصول و اتحاد با حقيقت تكيه مى‏كند و نيل به اين مرتبت را نه از طريق استدلال و برهان و فكر؛ بلكه از راه تهذيب نفس و قطع علايق از دنيا و امور دنيوى و توجّه تام به امور روحانى و معنوى- و در رأس همه مبدأ و حقيقت هستى- مى‏داند.

به بيان ديگر، تكيه‏گاه عرفان، «علم حضورى» است؛ از اين رو از دانش شهودى، مدد مى‏جويد و بر آن اعتماد و به آن استناد مى‏كند. اگر گاهى پس از اثبات شهودى و احراز حضورى، مطلب از برهان عقلى يا دليل نقلىِ معتبر سخن به ميان مى‏آورد فقط براى تأييد و تقويت و ايجاد انس است و براى اثبات اصل مطلب نيست. «1»

«عرفان» خود دوگونه است:

1. عرفان عملى؛ يعنى سير و سلوك و وصول و فنا،

2. عرفان نظرى؛ يعنى، ضوابط و روش‏هاى كشف شهود. «1» جايگاه عرفان در اسلام‏

اصطلاح «عارف» و «عرفان»- كه ناظر به روى‏كرد خاص و با مسائلى ويژه است- در قرن دوم و سوّم هجرى معمول گشته است. «2» اوّلين كسى كه از حكماى اسلامى، عرفان را به معناى مصطلح، داخل حكمت و فلسفه كرد، شيخ الرئيس ابوعلى سينا است. وى دو فصل مهم كتاب اشارات (نمط نهم و دهم) را به شرح مقامات عارفان و اسرار كرامات و خرق عادات تخصيص داده است. «3» هدف غايى عرفان حقيقى، وصول به مرتبه «توانايى نفس به معرفت حق» است و اين معرفت برآمده از «عمل» است، چنين عرفانى مورد تأييد اسلام و آموزه‏هاى قرآنى و روايى است؛ چه اينكه معرفت حضرت حق را اولين فريضه و واجب تلقّى كرده «4» و گاه آن را با فضيلت‏ترين فريضه‏ها دانسته است «5».

(4). از امام صادق (ع) روايت شده است: «قال الله عزوجل: افترضت على عبادى عشرة فرائض اذا عرفوها اسكنتهم ملكوتى وابحتهم جنانى. اولها معرفتى»: (بحارالانوار، ج 66، ص 13).

(5). همان.

از سوى ديگر اين معرفت را در حوزه معرفت حصولى و مفهومى، محصور نساخته است؛ بلكه با اصل تأييد معرفت حضورى- كه در آن ميان عالم و معلوم واسطه‏اى وجود ندارد (نظير معرفت انسان به خود، افكار و انديشه‏اش)- شناخت حقيقى خداوند متعال را در همين نوع محدود كرده است؛ اين طريقى است كه ابراهيم خليل آن را طى نمود:

وَ كَذلِكَ نُرِى إِبْراهِيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ «1».

اينجا «رؤيت» است، نه «روايت». درك ابراهيم عليه السلام جنبه مفهومى نداشت؛ بلكه شهودى بود و اين شهود غير از شهادتى است كه آدمى در عالم ماده، نسبت به اجسام دارد. چنين معرفت و علمى، خواسته امامان معصوم عليهم السلام نيز بود؛ چنان كه در دعاهاى معروف و مشهور به اين عبارت‏ها بر مى‏خوريم:

«وانِر ابصار قلوبِنا بضياءِ نظرِها اليك» «2»؛

«و ارزقنى النَظَر الى وجهِكَ الكريم»؛ «لاتحرمنى النظر الى وجهك»؛

و ... «3» چنين معرفت شهودى، بر اساس ديدگاه اسلام امكان دارد و جمله منسوب به حضرت على عليه السلام بر آن دلالت دارد:

«ما كنت اعبد رباً لم اره ... ويلك لاتدرك العيون فى مشاهدة الابصار لكن رأته القلوب بحقائق الايمان» «4»

؛ «اين گونه نبودم كه بپرستم پروردگارى را كه‏ نمى‏ديدم ... زنهار! چشمان او را مشاهده نمى‏كنند وليكن قلب‏ها به حقيقت ايمان او را شهود مى‏كنند».

از اين رو، اين شناخت از سنخ مفاهيم و صورت‏هاى ذهنى و الفاظ نيست؛ بلكه ديدن و يافتن است. اما كسى كه چنين مشاهده و شناختى برايش حاصل مى‏گردد، اگر بخواهد آنچه را كه دريافت كرده، براى ديگران بازگو و توصيف كند، چاره‏اى ندارد جز اين كه آن را در قالب الفاظ و مفاهيم درآورد تا براى ديگران قابل فهم باشد. از اين رو در اين اصطلاح، به اين نقل‏ها و گزاره‏هايى كه به قصد حكايت از آن دريافت و شناخت حضورى بيان مى‏گردد نيز «عرفان» گفته مى‏شود. در واقع اين همان چيزى است كه از آن به «عرفان نظرى» تعبير مى‏شود و برخى، مانند آنچه در فلسفه اشراق آمده، آن را با نوعى استدلال عقلى نيز توأم ساخته‏اند.

علاوه بر آن، از آنجا كه حصول چنين كشف و شهودهايى معمولًا متوقف بر تمرين‏ها و انجام برخى كارها و رياضت‏هاى خاص است، اين روش‏هاى عملى يا «آيين سير و سلوك» را نيز «عرفان عملى» ناميده‏اند. بنابراين، به طور خلاصه، «عرفان عملى» عبارت است از: دستورالعمل‏هاى خاصى كه انسان را به شناخت حضورى و شهودى خداوند رهنمون مى‏شود.

البته بايد دانست؛ مدعاى صاحبان عرفان نظرى اين است كه ما اين حقايق را به علم حضورى يافته و درك كرده‏ايم و اكنون آنها را براى شما گزارش و در قالب الفاظ و مفاهيم بيان مى‏كنيم. به همين سبب، اگر اين ادعا از سوى پيامبر و امامان معصوم عليهم السلام باشد؛

نخست. شكى نيست كه در حقيقت چيزى را ادراك كرده‏اند، يافت حضورى خود را براى ما بيان مى‏كنند.

دوم. ترديدى نيست كه آنچه را يافته‏اند، حقيقت است؛ نه خيال و وهم و القائى از شيطان.

اما گذشته از پيامبر و امامان معصوم عليهم السلام ديگران براى ما مشكوك‏اند، تا هنگامى كه نخست: اطمينان پيدا كنيم خلاف نمى‏گويند و به واقع چنين ادراكات و دريافت‏هايى برايشان حاصل شده، و دوم اينكه: با قرائنى به دست آوريم و احراز كنيم كه آن ادراك و يافته‏ها، از عنايت‏هاى ربانى است نه از القائات شيطانى و تسويلات نفسانى.

در هر صورت، در مورد غير پيامبر و امامان معصوم عليهم السلام اگر كوچك‏ترين ترديدى داشته باشيم، سخن آنها براى ما ارزشى نخواهد داشت و تنها مى‏تواند براى خود آن فرد ارزش و اعتبار داشته باشد.

از همه اين‏ها گذشته، بايد توجه داشته باشيم، آن كس كه طالب حقيقت باشد، بود و نبود عرفان نظرى برايش چندان ارزشى ندارد. آنچه كه عارف راستين به دنبال او است؛ حقيقتى است كه از راه دل ادراك مى‏شود و بود و نبود الفاظ و مفاهيم، دخالتى در آن ندارد. از اين رو، چه آن الفاظ و مفاهيم را بداند و چه نداند، تأثيرى در رسيدن او به حقايق عرفانى نخواهد داشت. كم نبوده‏اند عارفان بلندمرتبه‏اى كه حتى سواد خواندن و نوشتن هم نداشته‏اند و از بيان و تشريح حتى بخشى ناچيز از ادراك‏هاى خود عاجز بوده‏اند.

بنابراين به طور خلاصه در حوزه عرفان، دست كم، سه عنصر را مى‏توان شناسايى كرد:

يكم. دستورالعمل‏هاى خاصى كه به ادعاى توصيه كنندگان، انسان را به معرفت شهودى، باطنى و علم حضورىِ آگاهانه نسبت به خداى متعال، اسماى حسنى‏ و صفات علايى او و مظاهر آنها مى‏رساند. اين چيزى است كه «عرفان عملى» ناميده مى‏شود.

دوم. حالات و ملكات روحى و روانى خاص، و در نهايت، مكاشفات و مشاهداتى كه براى سالك حاصل مى‏شود كه اصل و حقيقت عرفان، همين معنا است.

سوم. گزاره‏ها و بياناتى كه از اين يافته‏هاى حضورى و شهودى حكايت مى‏كند و حتى براى كسانى كه شخصاً مسير عرفان عملى را نپيموده‏اند نيز كمابيش قابل دانستن است، هر چند يافتن حقيقت و كُنه آنها مخصوص عارفان راستين مى‏باشد. اين همان «عرفان نظرى» است.

از سوى ديگر، با نوعى مسامحه و توسعه در اصطلاح، مى‏توان همه سير و سلوك‏هايى را كه به انگيزه يافتن حقيقت انجام مى‏گيرد، حالات روحى و شهودهاى ناشى از آنها را عرفان ناميد. به گونه‏اى كه شامل عرفان‏هاى هندى، بودايى و عرفان‏هاى بعضى از قبايل ساكن سيبرى و قبايل بومى افريقا نيز بشود. اين توسعه و مسامحه، مانند آن جايى است كه، براى مثال، در يك اصطلاح، واژه «دين» را در چنان معناى عامّى به كار مى‏بريم كه حتى بوديسم و بت‏پرستى و مانند آنها را نيز شامل شود!!!

پرسمان دانشجویی