ولايت تكوينى و خلافت الهى‏ | کتابخانه مجازی الفبا

در قرآن كريم، اشاره به اين نكته شده است‏ كه انسان جانشين (خليفه) خداوند در روى زمين است و با توجه به اينكه قرآن بارها به اين نكته اشاره كرده كه خداوند قادر بر «كن فيكون» مى‏باشد؛ حال آيا انسان نيز مى‏تواند به مقام فوق دست يابد؟

يكم. بايد دانست كه مقصود از اين انسان، «انسان كامل» است؛ انسانى كه روحش را از آلودگى‏ها و تعلق‏ها پاك ساخته و خود را به اصل خود رسانده است؛ يعنى، «روح خدا» كه داراى ويژگى‏هاى خاص خويش است. «1» رسيدن انسان به اصل خود، تنها با شكستن خودخواهى و خودبينى است كه از آن به مقام «فنا» ياد مى‏شود. «2»

رقص آن جا كن كه خود را بشكنى پنبه را از ريش شهوت بر كنى‏

رقص و جولان بر سر ميدان كنند رقص اندر خون خود مردان كنند

چون رهند از دست خود دستى زنند چون جهند از نقص خود رقصى كنند

مطربانشان از درون دف مى‏زنند بحرها در شورشان كف مى‏زنند «1»دوم. انسان كامل چند ويژگى دارد كه يكى از آنها جانشينى خدا (خلافت‏اللهى) و ديگرى ولىّ اللَّه بودن است.

«جانشينى خدا»؛ يعنى انسان، به بهترين صورت و كامل‏ترين وجه، از حق و كمالات او حكايت كند. خليفه كسى است كه بعد از «مستخلف عنه» قرار مى‏گيرد و در خلف و وراى او واقع مى‏شود و انسان كامل اين چنين است.

البتّه خلافت انسان كامل، به معناى خالى شدن صحنه وجود از خداوند و واگذارى مقام الوهيت به او نيست؛ زيرا نه غيبت و محدوديت خداوند قابل تصور (صحيح) است و نه استقلال انسان در تدبير امور. موجود ممكن و فقير، از اداره امور خويش عاجز است، چه رسد به تدبير كار ديگران؛ بلكه مقصود اين است كه انسان كامل، خليفه خدايى است كه در وى ظهور كرده و خلافت‏

در چنين موردى بدان معنا است كه خداوند بالاصاله، بر همه چيز محيط است و خليفه خدا (انسان كامل) بر همه چيز بالعرض محيط مى‏باشد. «1»

پس خليفه ساخت صاحب سينه‏اى تابود شاهيش را آيينه‏اى «2»يكى ديگر از ويژگى‏هاى انسان كامل، «ولى اللَّه» بودن او است. «ولىّ» يكى از اسماى الهى است و از آنجا كه اسماء اللَّه باقى و دائمى‏اند، انسان كامل- مظهر اتمّ و اكمل اسماى الهى- صاحب ولايت كليه دائمى است و مى‏تواند به اذن او، در ماده كائنات تصرف كند و قواى ارضى و سماوى را تحت تسخير خويش درآورد.

اين ولايت تكوينى، از ويژگى‏هاى برجسته انسان كامل به شمار مى‏رود. «3» به بيان ديگر، از آنجا كه در مقام تعليم اسماى الهى به انسان كامل، علم، عين قدرت و عين عمل است؛ اگر انسان كامل به آن مقام بار يابد، هر چيزى را اراده كند، به اذن خداوند در جهان واقع مى‏شود و اين همان ولايت تكوينى است. «4» ناگفته نماند كه واجد مقام ولايت- كه تحت تدبير خاص خداى سبحان قرار دارد و در واقع تحت ولايت او است- مأمور محض بودن خود را مى‏داند و به هيچ وجه داعى استقلال ندارد؛ زيرا، ولايت با استقلال سازگار نيست. انسان وقتى دريافت كه اراده او مقهور اراده خداوند است؛ مى‏تواند به مقام شامخ ولايت نايل آيد. «5»

ديلمى در ارشاد القلوب نقل كرده است:

«روى انّ اللَّه تعالى يقول فى بعض كتبه يابن آدم انا حىّ لا اموت اطعنى فيما امرتك حتى اجعلك حيا لاتموت؛ يابن آدم انا اقول لشى‏ء كن فيكون اطعنى فيما امرتك اجعلك تقول لشى‏ء كن فيكون» «1»

؛ «روايت شده كه خداوند متعال در برخى از كتبش به بنى آدم مى‏فرمايد: من زنده جاودانم، مرا در آنچه امر كردم، اطاعت كن تا تو را نيز زنده جاويدان قرار دهم. اى بنى آدم! من به «شى‏ء» مى‏گويم: باش، پس هست؛ مرا در آنچه به تو امر كردم، اطاعت كن، تو را [به مرحله‏اى رسانده و] قرار مى‏دهم [كه وقتى‏] به «شيئى» بگويى «باش» پس او باشد».

چون بپرّاند مرا شه در روش مى‏پرم بر اوج دل چو پرتوش‏

همچو ماه و آفتابى مى‏پرم پرده‏هاى آسمان‏ها مى‏درم «2»سوم: از آنجا كه تعيين مصداق حقيقى و تام انسان كامل، امرى جزئى و در واقع بيان مصداق است، بايد آن را از طريق آيات قرآن و روايات روشن كرد.

قرآن، روايات، ادعيه و زيارات حكايتگر اين حقيقت است كه مصداق اصلى و حقيقى انسان كامل، حضرت رسول صلى الله عليه و آله و اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام هستند. «3» بر اين اساس مصداق حقيقى خلافت اللهى و مقام ولايت الهى‏ [يا تكوينى‏]، چهارده معصوم‏اند، امّا ديگران- كه گاه از آنها به عنوان نايب خليفه و خليفه خليفه تعبير مى‏شود- با وساطت رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام مى‏توانند در حدّ وجودى خود، به اين مقام و ويژگى‏ها دست يازند؛ البته در حدّ وجودى خود نه فراتر از آن.

گرچه آهن سرخ شد او سرخ نيست پرتو عاريت آتش‏زنى است‏

گر شود پر نور روزن يا سرا تو مدان روشن مگر خورشيد را

هر در و ديوار گويد روشنم پرتو غيرى ندارم اين منم‏

پس بگويد: آفتاب اى نارشيد! چونكه من غارب شوم آيد پديد «1»

پرسمان دانشجویی