دنيا و سير و سلوك‏ | کتابخانه مجازی الفبا

اينكه مى‏گويند: «بايد از علايق دنيا دست برداشت» براى من مبهم است! اصلًا دنيا چه معنا دارد؟

واژه «دنيا» در لغت مؤنث «أدنى» به معناى نزديك‏تر و يا پست‏تر است.

«دنيا» در واقع صفت تفضيلى است؛ اما در آيات فراوانى اين واژه بدون موصوف و در برابر آخرت به كار رفته است. «1» اگر دنيا از «دنائت» باشد، به معناى پست‏تر و اگر از «دنوّ» باشد به معناى نزديك‏تر است. امّا به قرينه تقابل آن با آخرت- كه اشاره به دورتر بودن آن جهان از ما دارد- دانسته مى‏شود كه مراد از دنيا، زندگى نزديك تر است. «2» اما اينكه مى‏گويند بايد از علاقه به دنيا دست برداشت، مقصود «ذات دنيا»؛ يعنى، اجزا و پديده‏هاى دنيا نيست (همان طور كه مراد دنيايى كه با انسان ارتباط دارد نمى‏باشد)؛ بلكه بايد موضوع را در ارتباط انسان با دنيا پى گرفت.

دنيا بدان لحاظ كه آفريده‏اى از آفريده‏هاى خداى حكيم است، نه تنها نقصانى ندارد؛ بلكه نظام آن بهترين نظام بوده و به غايت استوار و زيبا است.

امام‏على عليه السلام در اين باره فرموده است:

«آنچه را آفريد، با اندازه‏گيرى دقيق استوار كرد و با لطف و مهربانى نظمشان داد و به خوبى تدبير كرد. هر پديده‏اى را براى همان جهت كه‏ بدون شك چنين دنيايى نكوهيده نيست؛ بلكه براى مى ارزش مثبت نيز دارد؛ زيرا دنيا كشتگاه آخرت است و ما زندگى را با اعمال و رفتار اختيارى خويش در دنيا مى‏سازيم و به آن شكل مى‏دهيم. «2» اگر دنيا نباشد، آخرتى هم نيست. دنيا بدين معنا بسيار ارزشمند است؛ زيرا آدمى طى زندگى محدود دنيوى خويش، مى‏تواند سفره سعادت بى‏پايان و جاودان خود را در آخرت بگستراند.

دنيايى كه در آن زندگى مى‏كنيم، جاى خوبى براى انسان بوده و همه چيزش براى كمال او مناسب است. دنيا خير محض است؛ حتى شرور و گرفتارى‏ها و بلاها نيز جهت كمال‏يابى انسان بوده و از اين جهت خير است.

امام‏على عليه السلام مى‏فرمايد:

«چه بسيار كسانى كه با بلا و سختى به نعمت رسيده‏اند. ايمان مؤمن كامل نمى‏شود، مگر هنگامى كه سختى را آزمايش و بلا را نعمت بداند» «3»با توجه به اين دو نگرش، دنيا خير و ارزشمند است؛ پس چرا اسلام دنيا را نكوهش كرده و ما را از علاقه به آن بر حذر داشته است؟! «4» از متون دينى چنين استفاده مى‏شود كه عيب و ايراد از نحوه ارتباط انسان و برخورد وى با دنيا رخ مى‏نمايد! به بيان ديگر، شكل برخورد انسان با دنيا، آن را ارزشمند، يا بى‏ارزش مى‏سازد. اگر آدمى دنيا را هدف نهايى تلقى كند و خود را به طور كامل به آن مشغول دارد و از آخرت روى گرداند؛ چنين دنيايى، مذموم و ناپسند است؛ يعنى، دنيايى كه «هدف آخر» تلقى شود و انسان را اسير خود سازد و خدا، آخرت و دين و حتى خويشتن را، چنان در نظرش كوچك و خوار سازد كه به دنيايش بفروشد! «1» به بيان ديگر، مجرم راستين در تفسير بد و مذموم از دنيا، خود انسان است، «نه دنيا».

حضرت على عليه السلام مى‏فرمايد:

«راست مى‏گويم، دنيا نيست كه تو را فريفته است؛ بلكه تويى كه فريفته دنيا شده‏اى، چرا كه دنيا پندها را بى‏پرده با تو گفته و به دور از هر تبعيضى، از حقايق آگاهت كرده است و بى‏گمان با اين همه هشدارهاى پى در پى- از فرود آمدن بلا در تن و كاستن نيرويت- صادق‏تر و وفادارتر از آن است كه دروغت بگويد يا فريبت دهد! چه بسيار پندهايى از دنيا را كه متهم كردى و خبرهاى راستى را كه دروغ انگاشتى». «2» لطف شير و انگبين عكس دل است هر خوشى را آن خوش از دل حاصلست‏

پس بود دل جوهر و عالم عرض سايه دل كى بود دل را غرض؟!

بنابراين، نكوهش دنيا، سرزنش از كسانى است كه دنيا را، آن گونه كه هست، نديده و نشناخته‏اند! دنيا گذرگاه آخرت است و آنان كه آن را هدف قرار داده‏اند، خطاهاى رفتارى، سراسر وجودشان را تسخير كرده است. دنيا را بايد به همان گونه كه هست- به عنوان وسيله- بشناسيم و به مقتضاى اين بينش صحيح با آن برخورد كنيم. پس نه به كلى رهايش سازيم، كه بدون وسيله به هدف نتوان رسيد و نه در آن متوقف شويم، كه از هدف باز خواهيم ماند.

بايد غذا، لباس، مسكن و ديگر نيازها را برآورد؛ امّا نه فقط براى لذت بردن از حيات دنيا؛ بلكه براى فراهم ساختن زمينه اطاعت و بندگى خدا. در چنين بينشى، زندگى دنيا نه تنها ارزش منفى ندارد؛ بلكه از ارزش مثبت نيز برخوردار است و امرى مطلوب به شمار مى‏رود. با اين تفاوت كه ارزش و مطلوبيت حيات اخروى «بالاصالة و ذاتى» و ارزش و مطلوبيت حيات دنيوى «مقدمى و فرعى» است.

جز به اندازه ضرورت زين مگير تا نگردد غالب و بر تو امير «1»گفتنى است خواست‏هاى انسان كه به دنيا، به عنوان هدف اصلى و مطلوب نهايى تعلق دارد- بدين لحاظ كه خواهشى در نفس انسان است- «هواى نفس» خوانده مى‏شود و موضوع و متعلق آن خواست‏ها- كه بدون آخرت دنبال مى‏گردد- دنيا ناميده مى‏شود؛ همان دنياى نكوهيده‏اى كه آدمى را از آخرت باز مى‏دارد. «2»

پرسمان دانشجویی