آيه ولايت | کتابخانه مجازی الفبا

آيه ولايت چيست؟ آيا اين آيه در ولايت حضرت على‏(عليه‏السلام) نازل شده است؟ نظر اهل سنت در اين باره چيست؟

آيه ولايت به اين شرح است: «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ»1؛ «ولى و سرپرست شما تنها خداست و رسول او و كسانى كه ايمان آورده،<BR/>نماز را به پا مى‏دارند و زكات2 مى‏پردازند در حالى كه در ركوعند». <BR/> شأن نزول‏<BR/>  بسيارى از محدثان و مفسران اهل سنت آورده‏اند كه اين آيه در شأن حضرت على‏(عليه‏السلام) نازل شده است. علامه امينى روايات مربوط به نزول اين آيه درباره اميرمؤمنان را از حدود بيست كتاب اهل سنت با ذكر دقيق منبع نقل كرده است3.<BR/>  از جمله ابواسحق ثعلبى در تفسيرش از ابوذر غفارى كه خود شاهد ماجرا بوده است نقل مى‏كند:<BR/>  «روزى با پيامبر در مسجد نماز مى‏گذاردم كه سائلى درخواست كمك كرد ولى كسى به او چيزى نداد. او دست به آسمان بلند كرد و گفت: خدايا! گواه باش كه من در مسجد پيامبر تو تقاضاى كمك كردم ولى كسى چيزى به من نداد. على‏(عليه‏السلام) مشغول نماز و در حال ركوع بود. او در اين حال به انگشت كوچك دست راستش كه در آن انگشترى بود اشاره كرد، سائل نزد او آمد و در برابر ديدگان پيامبر انگشتر را از انگشت او گرفت. آن گاه پيامبر رو به آسمان نمود و فرمود: بار خدايا! برادرم موسى از تو درخواست نمود كه سينه‏ام را گشاده دار... و برادرم هارون را وزير و پشتيبان و شريك در امر من قرار ده، تو او را فرمودى: من به زودى تو را به وسيله برادرت نيرومند مى‏سازم و شما را پيروزى مى‏دهم. خداوندا! من محمد پيامبر و برگزيده توام، به من شرح صدر ده و كار را بر من آسان كن و على را براى من وزيرى از اهل بيتم قرار ده و به وسيله او مرا پشتيبانى نما. هنوز دعاى پيامبر تمام نشده بود كه جبرئيل از جانب خدا فرود آمد و گفت اى محمد! بخوان: «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ»4.<BR/>  بنابراين نزول اين آيه در مورد اميرمؤمنان جاى ترديد نيست. برخى برآنند كه روايات متضافر بلكه متواتر از طريق شيعه و سنى در اين باره نقل شده است5.<BR/>  شاعر صحابى حسان‏بن ثابت انصارى نيز اين واقعه را به نظم آورده و در پاره‏اى از ابيات آن خطاب به اميرمؤمنان‏(عليه‏السلام) مى‏گويد:<BR/> و انت الذى اعطيت اذ انت راكع‏<BR/>زكوة فدتك نفوس القوم يا خير راكع‏<BR/> فانزل فيك الله خير ولايه <BR/>و بينها فى محكمات الشرايع6<BR/>  «تو بودى كه در حال ركوع زكات بخشيدى؛ جان‏ها به فداى تو اى بهترين ركوع‏كنندگان. از پس آن خداوند بهترين ولايت را در حق تو نازل كرد و آن را در ناموس استوار خويش بيان نمود». <BR/> دلالت بر امامت‏<BR/>  1. كلمه انما مفيد حصر است، يعنى دلالت بر وجود چيزى به نحو انحصارى دارد7.<BR/>  2. ولايت در آيه به معناى زمامدارى، سرپرستى و جواز تصرف در امور است8.<BR/>  3. مراد از «الَّذِينَ آمَنُوا...» چنان كه گذشت حضرت على‏(عليه‏السلام) مى‏باشد.<BR/> نتيجه:<BR/>  مراد آيه اين است كه تنها كسى كه بر مسلمانان ولايت و پيشوايى و حق سرپرستى و تصرف در امور آنان را دارد خداست و در طول ولايت او پيامبر و سپس امام على‏(عليه‏السلام). بنابراين آيه ياد شده با اثبات حصر ولايت براى خدا پيامبر و امام هرگونه ولايتى در عرض آنها را مردود و نامشروع معرفى مى‏كند. بنابراين بدين وسيله امامت و ولايت بلافصل اميرمؤمنان‏(عليه‏السلام) پس از پيامبر از نظر قرآن روشن و مبرهن مى‏شود. <BR/> ديدگاه اهل سنت‏<BR/>  غالب اهل سنت برآنند كه آيه شريفه ربطى به مسأله امامت ندارد. عمده‏ترين اشكالات آنها از قرار زير است:<BR/> اشكال اول‏<BR/>  كلمه «ولىّ» در آيه به معناى ياور و دوستدار است، نه به معناى سرپرست، زمامدار و يا كسى كه اولويت و حق تصرف در امور را دارد.<BR/>  نقد:<BR/>  1. بسيارى از ارباب لغت عهده‏دارى و سرپرستى را معناى كلمه ولى دانسته‏اند از جمله:<BR/>  «راغب اصفهانى مى‏نويسد: ولايت؛ يعنى يارى كردن و لايت يعنى زمامدارى و سرپرستى امور و گفته شده است كه ولايت و ولايت مانند دلالت و دلالت است و حقيقت آن سرپرستى است ولى و مولا نيز در همين معنا به كار مى‏رود9.<BR/>  ابن اثير مى‏نويسد: «ولى؛ يعنى ياور و هر كس امرى را بر عهده گيرد مولا و ولى آن است».<BR/>  سپس مى‏گويد: و از همين قبيل است حديث «من كنت مولاه فعلى مولاه» و سخن عمر كه به على‏(عليه‏السلام) گفت تو مولاى هر مؤمنى شدى؛ يعنى ولىّ مؤمنان گشتى10.<BR/>  صاحب صحاح اللغه مى‏نويسد: هر كس سرپرستى امور كسى را به عهده گيرد، ولى او است11.<BR/>  مقاييس اللغه آورده است: هر كس زمام امر ديگرى را به عهده گيرد، ولى او است12.<BR/>  2. قرائنى وجود دارد كه براساس آنها نمى‏توان كلمه «ولىّ» در اين آيه را به ياور و يا دوستدار معنى كرد. يكى از اين قرائن حصر در آيه (انما) است كه ولايت را منحصراً از آن خدا و رسول و حضرت على‏(عليه‏السلام) دانسته است در حالى كه اگر ولايت به معناى ياورى و دوستى بود نه تنها انحصار معنا نداشت بلكه معارض با آياتى مى‏شد كه مؤمنان را پشتيبان و يار و ياور يكديگر قلمداد مى‏كند.<BR/> اشكال دوم‏<BR/>  اگر مراد آيه پس از خدا و پيامبر حضرت على‏(عليه‏السلام) مى‏باشد، چرا به صورت جمع آمده است؟<BR/> پاسخ:<BR/>  1. اين گونه استعمالات هم در زبان عربى به طور عام شايع است و هم نمونه‏هاى مختلفى در قرآن مجيد دارد.<BR/>  به عنوان مثال قرآن مى‏فرمايد: «يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لكِنَّ الْمُنافِقِينَ لا يَعْلَمُونَ»13؛ «مى‏گويند: اگر به مدينه برگرديم، قطعاً آنكه عزتمندتر است آن زبون‏تر را از آنجا بيرون خواهد كرد ولى عزت از آنِ خدا و از آنِ پيامبر او و از آنِ مؤمنان است؛ ليكن اين دو رويان نمى‏دانند».<BR/>  در حالى كه مفسران اتفاق نظر دارند كه گوينده اين سخن تنها يك نفر يعنى عبدالله‏بن ابى رئيس منافقان بوده است و «يقولون» به او اشاره دارد14.<BR/>  2. در آيه ولايت عبارت «الَّذِينَ آمَنُوا» جمع است و در معناى مفرد به كار نرفته، بلكه مصداق خارجى آن در زمان نزول آيه منحصر به حضرت على‏(عليه‏السلام) است. مفسران شيعه و سنى سه احتمال را درباره راز اين گونه سخن گفتن در آيه ياد شده مطرح ساخته‏اند كه عبارت است از:<BR/>  1. ترغيب ديگران به كسب اين گونه فضايل15،<BR/>  2. تنظيم و احترام نسبت به اميرمؤمنان16،<BR/>  3. بازدارى از افروختن حس حسادت و كينه نسبت به آن حضرت17.<BR/>  در اين باره به سخن زمخشرى از مفسران برجسته اهل سنت بسنده مى‏كنيم:<BR/>  اين آيه در شأن على‏(عليه‏السلام) نازل شده است و سرّ اين كه لفظ جمع در آيه آمده «الذين امنوا» (با اين كه در مورد يك فرد بيشتر نيست) آن است كه مردم را به چنين فعلى ترغيب كند و بيان فرمايد كه بر مؤمنان لازم است اين‏گونه فضليت‏ها را كسب كنند و بر خير و احسان و دستگيرى از فقرا بكوشند. به طورى كه حتى به اندازه يك نماز، آن را به تأخير نيندازند18.<BR/> اشكال سوم‏<BR/>  چگونه ممكن است كسى مانند امام على‏(عليه‏السلام) كه تير از پاى مباركش در نماز بيرون آوردند متوجه نشد، در حال نماز به درخواست شخصى توجه كرده باشد؟<BR/> پاسخ:<BR/>  1. اصل صدقه دادن در حال نماز فضيلتى بسيار بزرگ است كه خداوند آن را در كتاب خود ستوده و به عنوان الگويى نيكو به امت اسلامى معرفى كرده است، بنابراين با توجه به محبوب بودن اين عمل نزد خداوند نمى‏توان آن را نوعى مانع و حاجب بين توجه انسان به خدا و حضور قلب به حساب آورد. آنچه مانع حضور قلب است توجه به امور مادى و دنيايى بدون ارتباط با خدا و فاقد انگيزه‏هاى الهى و معنوى است.<BR/>  2. اولياى الهى حالات متفاوتى از جهت مراتب دارند. به عبارت ديگر اگر چه حضور و توجه قلبى آنان به خدا دائمى و هميشگى است، اما اين توجه باطنى داراى مراتب و درجاتى است.<BR/> اشكال چهارم‏<BR/>  اگر آيه ياد شده بر امامت و خلافت حضرت على‏(عليه‏السلام) دلالت دارد چرا خود آن حضرت به آن استشهاد نكرده‏اند؟<BR/> پاسخ:<BR/>  حضرت على‏(عليه‏السلام) در موارد متعددى به اين آيه در رابطه با امامت خويش استناد كرده‏اند، از جمله:<BR/>  1. خطاب به ابوبكر فرمودند: تو را به خدا قسم آيا در قضيه زكات انگشتر، ولايت از طرف خدا براى تو مقرر شده يا براى من؟ گفت: بلكه براى تو؟19<BR/>  2. در روز برگزارى شورايى كه عمربن الخطاب در رابطه با تعيين خليفه پس از خود تعيين كرده و زمام كار را به دست داماش عبدالرحمن‏بن عوف سپرده بود، اميرمؤمنان در برابر ديگران به همين آيه اشاره نموده و فرمود: آيا غير از من در ميان شما كسى هست كه در حال ركوع زكات داده و درباره‏اش اين آيه ولايت نازل شده باشد؟ همه پاسخ دادند: هرگز!20<BR/>  3. در جنگ صفين نيز در حضور جمعيت به آيات مختلفى از جمله اين آيه استشهاد كردند و استشهادات ايشان مورد تأييد جمعى از اصحاب بدر قرار گرفت.21<BR/>  پاره‏اى از خرده اشكالات ديگر نيز در اين باره مطرح گرديده كه جهت رعايت اختصار به آنچه گفته آمد بسنده مى‏كنيم.22<-------------------------------------BR/><BR/>  1 مائده (5)، آيه 55.<BR/>  2 معناى كلمه زكات اعم از زكات واجب و مستحب است و كاربرد آن در اين آيه در مورد زكات مستحبى يعنى صدقه است.<BR/>  3 بنگريد: عبدالحسين احمد الامينى النجفى، الغدير فى الكتاب و السنه و الادب، ج 2، ص 52 و 53، تهران، دارالكتب الاسلاميه.<BR/>  4 مائده (5)، آيه 55.<BR/>  5 بنگريد: پيام قرآن، ج 9، ص 204.<BR/>  6 الغدير، ج 2، ص 58.<BR/>  7 بنگريد: كتاب‏هاى تفسيرى از جمله: تفسير روح المعانى، كفاية الطالب و...<BR/>  8 جهت آگاهى بيشتر بنگريد: امامت پژوهى، ص 274-272.<BR/>  9 الراغب الاصفهانى، معجم مفردات الفاظ القرآن، ص 570.<BR/>  10 ابوالحسن على‏بن عبدالواحد، ابن اثير، النهايه فى غريب الحديث و الاثر، ج 5، ص 227.<BR/>  11 اسماعيل‏بن حماد، الجوهرى، الصحاح فى اللغه، تحقيق احمدبن عبدالغفور عطار، بيروت، دارالعلم للملايين، ج 6، ص 2528.<BR/>  12 معجم مقاييس اللغه، ج 6، ص 141.<BR/>  13 منافقون (63)، آيه 8.<BR/>  14 علامه امينى در كتاب الغدير ج 3، ص 167-163 بيست مورد از اين گونه استعمالات در قرآن را گردآورده است.<BR/>  15 جار الله محمودبن عمر زمخشرى، الكشاف عن حقائق غوامض القرآن، ج 1، ص 649، تهران، ناصر خسرو، 1406 ق. <BR/>  16 فضل‏بن حسن طبرسى، مجمع البيان، ج 4-3، ص 326، تهران، ناصر خسرو، دهم، 1416 ق.<BR/>  17 سيد ابوالحسن شرف الدين موسوى، المراجعات، مراجعه 42، ص 164، تهران، بعثت.<BR/>  18 جهت آگاهى بيشتر بنگريد: امامت پژوهى، ص 291-289.<BR/>  19 سيف الدين آمدى، غايه المرام، ص 108، ح 16.<BR/>  20 همان، ح 17.<BR/>  21 بنگريد: الغدير، ج 1، ص 195 و 196.<BR/>  22جهت آگاهى بيشتر بنگريد:<BR/>   الف. پيام قرآن، ج 9، ص 213-207.<BR/>   ب. امامت پژوهى، ص 298-287.

پرسمان دانشجویی