مراجع تقليد در عصر غيبت | کتابخانه مجازی الفبا

با توجه به احتمال خطاى مراجع تقليد و مجتهدان، چرا ما از داشتن امام در زمان غيبت محروم هستيم؟

در پاسخ اين سؤال، بيان چند نكته بايسته است:

يكم. امامان معصوم (علیهم السلام) ، در دوران حضور خود، يكى از مهم ترين وظايف و مسئوليت هاى خود را به انجام رساندند و غيبت و پنهان زيستى امام عصر(عج)، اشكال و خللى در انجام اين وظيفه، وارد نكرده است. اين وظيفه مهم و بنيادين، عبارت است از «تبيين دين» به گونه اى كه دين مصون از تحريف بماند.

امامان معصوم (علیهم السلام)  در طول حيات خود، با انجام سه عمل و برنامه، جلوى تحريف دين را گرفتند :

الف. سنّت پيامبر (صلی الله علیه وآله)  را آن گونه كه بود، بيان كردند.

ب. روش فهم دين از كتاب و سنت (اجتهاد) را آموزش دادند.

ج. كسانى را كه صلاحيت چنين فهمى دارند، به مردم معرفى كرده و آنان را در زمان غيبت به اين افراد ارجاع دادند.

فلسفه غيبت امام زمان(عج)، چه آزمايش انسان باشد و چه عدم قابليت امت براى امامت معصوم و... در اين نكته فرقى نمى كند كه وظيفه شيعيان در زمان غيبت، عمل به دستورات و تعاليم اسلام است و اين دين نيز روش خاصى را در شناخت فروع و آموزه هاى اسلام (اجتهاد و تفقّه) آموزش داده است. در واقع مسير درست شناخت احكام اسلام، همين راه است و خود مجتهد و مقلّدان او، احكام اسلام را از همين راه مى شناسند.

مشكلى كه شايد در اين زمينه پديد آيد - و شايد اين پرسش نيز درباره همين مشكل باشد - اين است كه فقيه، مصون از خطا نيست و ممكن است در استنباط حكم شرعى از قرآن و سنت و عقل و يا در رهبرى و زعامت امت خطا كند. آيا همين امكان خطاى او، باعث نمى شود، وجود امام معصوم (علیه السلام) ، ضرورى باشد و غيبت آنان، خلاف فلسفه اصلى امامت باشد؟!

در پاسخ به اين پرسش در ابتدا بايد دانست كه خطا دو گونه است.

1. خطاهاى فاحش و روشنى كه حد اقل براى عموم كارشناسان مسائل دينى، سياسى و اجتماعى، بطلان آن روشن است. كسى كه مرتكب چنين خطاهايى شود، شايستگى جانشينى امام و رهبرى امت را ندارد.

2. خطاها و اشتباهات پيچيده و كار شناختى كه در ميان كارشناسان نيز بطلان آن چندان روشن نيست و معمولاً مورد اختلاف آرا و نظرات است. در اين صورت نمى توان با قاطعيت حكم كرد كه نظر كدام يك صحيح است ؛ زيرا هركس بر اساس مبانى پذيرفته شده خود حكم مى كند... در چنين مواردى، بايد يك رأى ملاك عمل قرار گيرد.

ترديدى نيست كه تنها، امام معصوم، مصون از خطا است و ديگران، به هر حال درصدى از خطا را دارند ؛ ولى در عين حال بايد گفت، مراجع تقليد، كارشناسان دين هستند و در فهم و دريافت احكام دينى، به همان شيوه اى عمل مى كنند كه معصومان آموزش داده اند ؛ يعنى، در استنباط احكام شرعى، به منابعى تكيه مى كنند كه معصوم (علیه السلام)  آن را معرفى كرده و نيز طبق قواعدى، احكام را به دست مى آورند كه خود پيشوايان معصوم، به عنوان راه كار بيان كرده اند.

وقتى مجتهد جامع شرايط، بر اساس منابع اصيل دينى و راه كارهاى مورد تأييد امامان، احكام و وظايف دينى را استخراج و بيان كرد، نزد خداوند، مأجور و معذور است ؛ يعنى، هم داراى اجر و پاداش است و هم به فرض خطا و اشتباه، معذور خواهد بود و عذرش پذيرفته شده است. همچنين كسانى كه بر اساس احكام او عمل كرده و احيانا به خطا رفته اند، هم به اجر و ثواب مى رسند و هم معذور خواهند بود. اين مطلب هم پشتوانه عقلى دارد و هم دليل نقلى.

دوّم. محروميت از معصوم و هدايت مستقيم او، به هر حال پيامدهايى دارد ؛ ولى اين محروميت به سبب كوتاهى خود مردم است ؛ يعنى سوء اختيار مردم و خوى عصيان گرى مردم، علت غيبت و محروميت آنان از علم و هدايت هاى او، است و تا زمانى كه چنين وضعيتى وجود دارد، ظهور امام (علیه السلام)  نيز همواره به تعويق خواهد افتاد، چنان كه خواجه تعبير مى كند: وجوب ظهور، ملازم با زوال سبب است.«و الظهور يجب عند زوال السبب»[1].

سوّم. دين اسلام، شامل بخش هاى مختلفى، از جمله: عقايد، اخلاق و احكام است و آنچه در سؤال مطرح شده (احتمال خطاى مراجع تقليد)، مربوط به بخش احكام شرعى است ؛ آن هم در مسائل فرعى شرعى ؛ نه در احكام كلى كه نزد همه، مورد اتفاق است و هيچ اختلافى در آن نيست. بنابراين هم در صد خطا كم است و هم محدوده و گستره آن.

با اين حال امام زمان(عج) - هر چند دخالت مستقيمى در مسائل ندارد - حافظ معارف و آموزه هاى دين اسلام و جامع همه دانش ها و علوم است ؛ يعنى، از آنجا كه ميراث علمى تمام پيامبران و امامان در نزد ايشان است، آن حضرت حامل اين علوم بوده و همه آنها را حفظ مى كند تا در زمان ظهور به همه مردم بياموزد. در موارد لزوم نيز گوشه اى از اين معارف و دانش را، به بزرگان و علما ياد مى دهد و مشكلات علمى و فقهى آنان را حل مى كند.

صاحب مفتاح الكرامة (سيد جواد عاملى) نيز نقل مى كند : شبى استادم سيد بحرالعلوم، از دروازه شهر نجف بيرون رفت و من نيز به دنبال او رفتم تا وارد مسجد كوفه شديم. ديدم آن جناب، به طرف مقام حضرت صاحب الامر رفت و با شخصى (امام عصرعج)، گفت و گويى كرد. از جمله اينكه سؤالى پرسيد و او در جواب فرمود : «در احكام شرعى، وظيفه شما عمل به ادلّه ظاهرى است و آنچه از اين ادلّه به دست مى آوريد، همان را بايد عمل كنيد و شما مأمور به احكام واقعيه نيستيد»[2].

توجه به اين نكته ضرورى است كه مرجعيت فقيه با كفايت و جامع شرايط، بهترين فرض ممكن در غيبت امام معصوم است. به همين دليل نهاد مرجعيت در  متن تعليمات دين (قرآن و سنت پيامبر (صلی الله علیه وآله)  و امامان معصوم (علیهم السلام) ) و سيره آنان، مطرح بوده است و آنان عملاً نهاد مرجعيت را در جامعه اسلامى تأسيس و عينيت بخشيده و مشكل و معضل جامعه اسلامى در عصر غيبت تا حدود زيادى برطرف كرده اند و شيعه به بركت چنين نهادى، در طول تاريخ پرپيچ و خم و با بدترين شرايط اجتماعى و حكومتى، در بهترين وضعيت فكرى، علمى و سياسى قرار داشته است. آيات مربوط «تفقّه و انذار» و «سؤال از اهل ذكر»، خط كلّى شريعت را در فهم و فراگيرى، احكام دين از متخصصان مطرح كرده است. روايات وارده از پيامبر (صلی الله علیه وآله) نيز علما را وارثان انبيا دانسته و فقها را امانت داران پيامبران و حاكمان بر مردم قرار داده است.

روايات منقول از معصومين (علیهم السلام)  نيز لزوم تقليد از فقها و مرجعيت علمى و دينى آنان را ياد كرده و آنان را حاكم و حجت بر مردم قرار داده است و عملاً مردم را بر همين مسلك تربيت نموده و بزرگ ترين مشكل عصر غيبت را، چاره انديشى كرده است.