وحي و نبوت يهودي | کتابخانه مجازی الفبا

بياييد ساختار آياتي را که در آنها به گونه‏اي سخن از وحي و نبوت رفته است‏ببينيم. درمعنايي عام، تمامي کلمات به کار رفته در متون مقدس، نوعي وحي، خبر، پيام، نبوت ياچيزي از اين سنخ هستند که با وارسي شکل يا محتواي آنها و يا نسبتهايي که با هم و باديگر جنبه‏هاي زندگي و انديشه بشر پيدا مي‏کنند، مي‏توان نظريه‏اي در باب ارتباط خدا وانسان طراحي کرد

بياييد ساختار آياتي را که در آنها به گونه‏اي سخن از وحي و نبوت رفته است‏ببينيم. درمعنايي عام، تمامي کلمات به کار رفته در متون مقدس، نوعي وحي، خبر، پيام، نبوت ياچيزي از اين سنخ هستند که با وارسي شکل يا محتواي آنها و يا نسبتهايي که با هم و باديگر جنبه‏هاي زندگي و انديشه بشر پيدا مي‏کنند، مي‏توان نظريه‏اي در باب ارتباط خدا وانسان طراحي کرد; گر چه در اين مقال در پي چنان کاري نيستم، اما شايد گامي در اين راه‏بردارم.

در هر حال، در اينجا مقصود معناي عمومي و عرفي «وحي و نبوت‏» است و به سهولت‏مي‏توان آن را براي نظيره‏هاي وحي و نبوت اسلامي در فرهنگهاي اديان ديگر نيز به کار برد.به بيان ديگر، اين قلم نه درون کاوي لغات و اصطلاحات را پيش‏خواهد گرفت و نه درگيرگفت و گوهاي ريزه سنجانه درباره معناي آنها خواهد شد. چيزي از دست نخواهيم داد!... زمينه‏ها، سياقها، کاربردها، تلقيها و تصديقات مهمترند تا عنوانها يا اسمها و معناها ياتصورات.

به هرحال اينک بيشتر برآنم که تصويرهايي را که کتابهاي مقدس ارائه مي‏دهند، نشان‏دهم. بدين منظور، بخشهايي از "متون مقدس" يهوديان را ورق مي‏زنم و چشم‏اندازي‏مي‏گشايم تا بتوانيم نوعي درک حسي و شهودي ازحال و هواي آيات کتاب پيدا کنيم و به‏مفاهيم و مضامين آنها نزديکتر شويم.

شايد تاکيد اين نکته مفيد باشد که جملاتي را که صاحب اين قلم به کار مي‏گيرد، بايد ازجهات ديني و ايماني خنثي دانست; زيرا در اين مقال، تورات و مضامين آن، از نگرش يک‏مؤمن يهودي و يا يک رديه نويس و يا يک کافر، مدنظر نيست. بي‏گمان ايمان يا کفر به‏فهمهايي خاص راه مي‏برند; اما مي‏خواهيم همانند کسي که لااقل، ارزش ميراث فرهنگي بشررا مي‏داند، اين گونه آثار را بخوانيم. فوايد اين کار بي‏شمار است; اما فعلا سخني در آن نيست‏و تنها بايد تاکيد کرد: کسي بهتر و بيشتر از متني بهره مي‏برد که آن را واقع‏گرايانه‏تر بشناسد.

در اينجا موارد گوناگوني از "متون مقدس" يهوديان را که در آنها به صراحت از نبوت ياارتباط آدمي و خدا ياد شده است گزارش خواهم کرد; چرا که برقرارکردن ارتباطي هر چه‏مستقيم‏تر با آيات کتابهاي مقدس اديان، بيشترين سهم را در شناخت مايه و گوهر پيامهاي‏آسماني داراست. البته "سنت" شفاهي يا کتبي‏اي که در پيرامون آيات اصلي شکل گرفته‏اند،"شرايط" محيط، و "تاريخ" هر دين نيز بهره‏هاي وافري از حقيقت دارند که گفت وگو در آنهامجالي ديگر مي‏خواهد; اما همچنان که در هر يک از شقوق سه‏گانه ياد شده، همان آيات‏اصلي کتاب مقدس محور است، اين نوشته نيز به ديدن اصول فرا مي‏خواند و به نظر مي‏رسدکه اگر اين گونه بحثها پا بگيرند، از اين رهگذر، افقهاي تازه‏اي فراروي تحقيقات‏ديني - تاريخي گشوده شود.

خداوند همان گونه که با آدم و حوا سخن مي‏گويد با مار نيز حرف مي‏زند; مار هم با حواگفت و گو کرده است. خداوند به قابيل مي‏گويد: «چه کرده‏اي؟ گوش کن! خون برادرت اززمين برايم فرياد برمي‏آورد!» همچنين با ابي ملک، شاه جرار، در خواب سخن مي‏گويد و اوجوابش مي‏دهد.

خداوند در ابري ستبر و يا در ستوني از ابر پايين مي‏آيد. بوي خوش مي‏بويد. باخود سخن مي‏گويد. درب کشتي را بر روي نوح مي‏بندد. پايين مي‏آيد تا بداند. پيمان‏مي‏دهد و براي خود نشان مي‏گذارد تا آن نشان، به يادش آورد.

تکميل اين صحنه‏هاي کاملا بشري را پرده‏هايي خدايي هم لازم است. انديشه «خدا ياخدايي بودن برخي موجودات‏» - که همچون جاني در تن تفکرات باستاني پيچيده است واحتمالا روزني براي نفوذ به نوشته‏هاي اديان نيز هست - چنين پديدار مي‏گردد: «چون‏آدميان بر روي زمين زياد شده بودند و دختراني برايشان به دنيا آمدند، خدائيان ديدند که‏دختران آدميان چه زيبايند، و از ميان آنان که مي‏خواستند، زناني برگزيدند.» فرعون، يوسف را مردي مي‏داند که «روح خدا در وي است‏». خداوند گفته بود که يوشع پسر نون‏مردي «الهامي‏» است.

و آدميان به سادگي با خداوند تماس مي‏گرفتند، «رفت تا از خداوند جويا شود× خداوندبه وي پاسخ گفت، "دو ملت در شکم داري....";

«در روزگاران گذشته در اسرائيل چون کسي آهنگ درخواست از خدا مي‏داشت چنين‏مي‏گفت، "بياييد تا نزد غيبگو برويم" زيرا نبي امروز را آن روز «غيبگو» مي‏گفتند.»... «وآنان به شهري که مرد خدا در آن مي‏زيست رفتند. »; «و اينک چون بلعام ديد برکت دادن‏اسرائيل پسند خداوند است، مانند بارهاي پيش به دنبال طالع نرفت، بلکه رو سوي بيابان‏کرد× چون بلعام چشم برداشت و ديد...، روح خدا بر او آمد و...» و داستان دلکش بلعام دراين فراز شوري ديگر مي‏آفريند.

اما تو گويي گاه مقصود خدا به راحتي فهميده نمي‏شود، يا شايد تحملش براي نبي‏سنگين است و يا آنکه او غم مردمان دارد. اما حکايت همچنان ادامه مي‏يابد: سموئيل،شائول را با سخن خدا آشنا مي‏کند، « ... × پس از آن بايد به طرف تپه خدا که جايگاه‏قراولان فلسطيني است، راهت را پي‏گيري. آنجا چون به شهر درآمدي، گروهي از انبيا که اززيارتگاهي پايين مي‏آيند و در پيش ايشان چنگ و دف و ناي و بربط است و در خلسه‏سخن مي‏گويند، به تو برخواهند خورد× و روح خداوند تو را خواهد گرفت و همراه ايشان به‏خلسه سخن خواهي‏گفت; مرد ديگري خواهي شد×... × چون شائول برگشت تا از نزدسموئيل برود، خدا او را دلي ديگر داد; و درست در همان روز، همه آن نشانه‏ها هست‏شد×»... داستان شگفت‏آور شائول و داوود را در بابهاي 16 تا24 مي‏توان دنبال کرد و باحکاياتي از روح خوب يا بد خدا که بر کسي مي‏آيد، و يا نحوه پرسش از خداوند و جواب اوآشنا شد.

اما قصه‏هاي آدمي و خدا پيچيده‏تر از اينها بود: «خداوند گفت: دم من در انسان براي‏هميشه نمي‏پايد; چراکه او نيز از گوشت است; بگذار روزگارش صدو بيست‏سال باشد×» اماچون به زودي فساد و تباهي آدمي زياد شد: «.... خداوند پشيمان گشت که انسان را در زمين‏آفريده است، و دلش غمگين شد×» پيش از اين نيز خدا از آدمي چيزهايي ديده بود: «وخداوند خدا گفت: "اينک که انسان مانند يکي از ما شده و نيک و بد را شناخته، اگر دست‏دراز کند و از درخت زندگي نيز گرفته، بخورد و تا به ابد زنده ماند، چه خواهد شد؟!"» و درجايي ديگر:

«همه در زمين هم زبان و هم سخن بودند×... × خداوند پايين آمد تا به شهر و برجي که‏انسان ساخته بود، نگاهي اندازد× و خداوند گفت: اينک که همه جا يک جور مردم و يک زبان‏در کار است، اگر بدين گونه که دست‏به کار شده‏اند، پيش رود، هيچ کاري که بخواهند، ازدسترس ايشان بيرون نخواهد بود× پس بياييد پايين رويم و گويش ايشان را در آنجا در هم‏ريزيم، تا ديگر کسي سخن ديگري را در نيابد×»

باري، رابطه خدا و آدميان هميشه هموار و راحت نبود و زماني نيز کار گره مي‏خورد: «وشائول از خداوند پرسيد، اما خداوند به او پاسخ نداد; نه در خواب، نه با اوريم و نه به‏انبيا× پس شائول به درباريان خود گفت: زني که يار ارواح باشد، برايم بيابيد تا نزد او رفته به‏وسيله وي جويا شوم ... × ... خواهش دارم برايم به واسطه روح غيبگويي‏نما. آن کس را که‏به تو مي‏گويم برايم برآور×» اما دير زماني بود که اين کارها ممنوع بود و آن زن ترسيد، به‏علاوه شائول را هم شناخته بود; ولي شائول وي را اطمينان داد و : «... گفت: "مترس! چه‏مي‏بيني؟" و زن به شائول گفت:" موجودي خدايي مي‏بينم که از زمين برمي‏آيد"×... پس‏شائول دانست که سموئيل است; و به کرنش بر زمين افتاد×»

همان گونه که انبياي يهوه و شاگردان انبيا در کار بودند، انبياي بعل و انبياي‏دروغين نيز بودند.

در دوره‏هايي فغان از کارهاي انبياي دروغين بالا مي‏گرفت; اما مايه شگفتي است که ازطرفي براي باز شناختن انبياي راستين از دروغ زنان، نشانه‏اي ساده و طبيعي، ولي زمان بر،ارائه مي‏شود و از سوي ديگر همان نشان نيز دليلي بر راستي کسي نمي‏شود، بلکه ممکن‏است‏خدا مردمان را با آن آزموده باشد! اما تنها اين نيست. با ديدن بابهاي 13 و 22 از کتاب‏اول پادشاهان، آدمي در تحير مي‏ماند که تعارض اين نبوتها چگونه شکل مي‏گرفته است.

مي‏دانيم که خداوند به موسي گفته بود: «بايد از ميان اسرائيليان برادرت هارون را باپسرانش پيش آورده تا کاهن من باشند» و موسي زماني گفت که کاش همه قوم خدا نبوت‏کنند و يوشع نبايد بخلي بورزد; ولي حالات نبوت متنوع و مرموز بودند: در خواب و با رويانبوت داشتند. گاه طالع مي‏ديدند و ارواح تسخير مي‏کردند. اوريم و تميم و ايفود ومانند آن داشتند و با آنها کهانت مي‏کردند; گر چه اين امر گاهي منشا گمراهي مي‏شد و يااحيانا به آن عمل نمي‏کردند. در کتاب آمده است:

«و او گفت: سخنانم را گوش گيريد: هنگامي که در ميان شما نبي خداوند پيدا مي‏شود،من خود را در رؤيا به او مي‏شناسانم; در خواب با او سخن مي‏گويم× درباره بنده من موسي‏چنين نيست; در همه خاندانم او درست کردار است× با وي دهان به دهان ، آشکارا و نه دررمز و راز، سخن مي‏گويم. او مانند خداوند را مي‏بيند...»

پسر نون، يوشع که مردي الهامي بود و موسي مي‏بايست «بر او دست گذارد»، مکلف‏مي‏شد تا «... پيش العازار کاهن رود و او در پيشگاه خداوند به جاي يوشع فرمان اوريم را جوياشود. بايد همه قوم، او و تمام اسرائيليان، با چنين دستوري بروند و با چنين دستوري‏بيايند.»

گاه نيز هنگام ارتباط، با خداوند جر و بحث مي‏کردند و يا از در امتحان در مي‏آمدند.خداوند نيز گاه تهديد مي‏کرد و گاه «سنگي پيش پاي شخص‏» مي‏انداخت تا او را هلاک کنديا به هوشش آورد; اما بدتر از اينها، گاه انبيا را گمراه مي‏کرد! در قصه باب 13 از کتاب اول‏پادشاهان، نبي الهام يافته به راحتي سخن نبي پير را مي‏پذيرد و بر خلاف پيام پيشين عمل‏مي‏کند، و داستان هم به سرانجام غريبي مي‏رسد; و در حکايت‏باب 22 به جاي تکذيب‏انبياي جبهه مقابل، ميکايا رويايي نقل مي‏کند که با اين جمله عجيب پايان مي‏پذيرد: «اين‏گونه خداوند روحي دروغگو در دهان همه انبياي تو گذاشته، زيرا خداوند به بدبختي تو حکم‏کرده است‏»!

به راستي حزقيال نبي چرا چنين گفته است:

«... خداوند خدا چنين گفت: ... اگر کسي از خاندان اسرائيل رو سوي بتهايش دارد و ازگناهي که مايه لغزشش بوده روگردان نباشد و باز نزد نبي آيد، من خداوند به شمار بتهايي که‏با خود مي‏آورد، بدو پاسخ خواهم گفت. اين گونه خاندان اسرائيل را خواهم گرفت تا سزاي‏پندارهايشان را ببيند; زيرا با بتهاي خود، از من بسي دور افتاده‏اند × ... و اگر نبي فريب‏خورد و [براي آن کس] سخني بر زبان آرد، من خداوند بوده‏ام که آن نبي را فريب داده‏ام، براو دست دراز کرده، وي را از ميان قوم خود، اسرائيل، نابود خواهم ساخت. چنين سزاي‏خويش خواهند کشيد; سزاي درخواست کننده و سزاي آن نبي يکسان خواهد بود تا ديگرخاندان اسرائيل از من دور نگردند و خود را با اين همه قانون شکني آلوده نسازند».

و يا چرا ارمياي نبي مي‏گويد، «خداوند اعلام مي‏دارد:

"و در آن روزفکر شاه، و فکر بزرگان از کار خواهد افتاد;

کاهنان گيج‏خواهند گشت و انبيا مات خواهند ماند"

و من گفتم: "آه! خداوند خدايا! بي‏گمان اين قوم و اورشليم را فريب داده‏اي که مي‏گويي: "روزگارت خوب خواهد شدولي کارد به استخوان مي‏رسد!"»

باب 20 ارميا از عجايب است. پس از آنکه گفتار او با فشحور کاهن به پايان مي‏رسد، اين‏سوگواره به دنبال مي‏آيد:

"فريبم زدي خداوندا! و فريب خوردم;

بر من چيره گشتي و حکمفرما شدي;

هميشه مايه خنده بوده‏ام;

هميشه ريشخندم مي‏زنند;

چرا که هر دم سخن مي‏گويم، بايد فغان کنم;

بايد فرياد برکشم: "بي قانوني و چپاول !"زيرا سخن خداوند وامي‏داردم.

رسوايي و خواري هميشگي;

با خود انديشيدم: "يادي از او نخواهم کرد;

ديگر به نام او سخن نخواهم راند"

اما[سخن او] چون آتشي پرخروش، در دلم بود;

زنداني استخوانهايم;

نتوانستم نگهش دارم، بي ياور بودم;

و در باب 23 ارميا: خداوند خشم مي‏گيرد:

"آه! شباناني که گذاشتند گله مرغزار من دور شوند و پراکنده گردند ..." سرنوشت‏بدي درانتظار آنان است. «...

زيرا از انبياي اورشليم‏بي‏خدايي در همه سرزمين پخش شده است‏».

«خداوند لشگرها چنين گفت: "به سخنان انبيايي گوش مده‏که برايت نبوت مي‏کنند.

آنان تو را گول مي‏زنند.

نبوتهايي که گويند از دل خودشان است، نه از دهان خداوند".

خداوند مي‏گويد:

"من آن انبيا را نفرستادم;

اما آنان بشتافتند.

با آنان سخن نگفتم،ولي نبوت کردند;

اگر آنها با من در رايزني بوده‏اند، بگذار سخنانم را به قوم باز گويند و آنان را برگردانند از راه‏هاي بد و کردار شيطاني خويش".

«خداوند مي‏گويد: "آنچه را انبيا مي‏گويند شنيده‏ام، که به دروغ به نام من نبوت مي‏کنند:"خواب ديده‏ام! خواب ديده‏ام!" تا به کي انبيايي که به دروغ نبوت مي‏کنند - انبياي دلهاي‏حقه‏باز خويش - در سر مي‏پرورانند که قومم نام مرا فراموش کنند؟! ......بگذار تا آن نبي که‏خوابي ديده، خوابش را بگويد، و بگذار آن که سخنم را دريافته، سخنم را درست‏باز گويد! کاه‏را با گندم چه کار؟!" خداوند اعلام مي‏دارد: "ببين! سخنم مانند آتش است، و چون پتکي که‏سنگ را خرد مي‏کند!"

خداوند اعلام مي‏دارد: "جز اين گمان مبر! با انبيايي که سخنانم را از يکديگر مي‏دزدند،رو به رو خواهم شد!" ...»

و پس از آن، ارميا از قول خداوند آورده است:

«اگر آنان به راستي نبي هستند و سخن خداوند باايشان است‏بيايند نزد خداوند لشکرهاميانجي‏گري نمايند تا او مخزن‏هاي به جا مانده در خانه خداوند،...، را نگذارد به بابل برند!»

باري، از دروغزنان که بگذريم، تکليف خويش را با ديگراني که به راحتي نمي‏توان آنان رامتهم دانست، نمي‏دانيم! شگفتيهاي کار انبياي بني اسرائيل و يا متون مقدس عبرانيان‏بسيار زياد است! اما شايد اين همه رمز و راز را، طبيعت‏ساده و سراپا بشري حالات مختلف‏وحي و نبوت اسرائيلي بتواند در خود هضم کند. براي مثال، به اين آيه توجه کنيد: «خداوندبه قابيل گفت: "برادرت هابيل کجاست؟" و او گفت:" نمي‏دانم! مگر پاسبان برادرم هستم؟!"»قابيل به خداوند مي‏گويد: «سزايم از توانم بيشتر است‏» و خداوند مي‏پذيرد: «خداوند به اوگفت: "عهد مي‏کنم اگر کسي قابيل را بکشد، تاواني هفت چندان بر او باشد." و خداوند بر قابيل‏نشاني گذاشت، و گر نه، هر که او را مي‏ديد وي را مي‏کشت‏».

در داستانهاي يعقوب و ابراهيم اين جنبه جذبه‏اي ديگر دارد: «يعقوب راه خود پيش‏گرفت و فرشتگان خدا با او رو به رو شدند» ... و آنگاه «يعقوب تنها ماند و مردي تا دم سحربا او دست و پنجه نرم مي‏کرد» ... ولي غلبه حريف بر يعقوب مشکل شد... و يعقوب از اوبرکت مي‏طلبيد ... «او گفت: "نام تو ديگر يعقوب نه، بلکه اسرائيل خواهد بود; زيرا تو باخداييان و آدميان به چالش برآمده، کامياب گشته‏اي" × يعقوب پرسيد: "درخواست دارم‏نامت را به من بگويي"; اما او گفت: "نبايد نامم را بپرسي" و با او خداحافظي کرد× ...× پس‏يعقوب آنجا را فنيئيل ناميد، و مقصودش اين بود: "موجودي خدايي را رو در رو ديده‏ام، اماهنوز جان در بدن دارم"»

«خداوند کنار بلوطستان ممري بر وي پديدار گشت; روز گرم شده و او دم خيمه نشسته‏بود × چشم که برداشت، سه مرد را ديد که نزديک او ايستاده‏اند» و قصه ادامه مي‏يابد وضماير و افعال آن به تناوب مفرد و جمع مي‏شوند; «آنگاه خداوند گفت: "ستم سدوم و عموره‏از اندازه گذشته و گناهشان بسيار سنگين شده است! ×مي‏خواهم پايين روم ببينم آيا همان‏گونه که فغانش به من رسيده است کرده‏اند; و گرنه خواهم دانست!" × مردان از آنجا به سوي‏سدوم روان گشتند و ابراهيم پيش خداوند برپا بماند ×» اينک ابراهيم با خداوند رايزني‏مي‏آغازد و زيبايي کار آن غمخوار مردمان به کمال مي‏رسد; ... و «لوت کنار دروازه سدوم‏نشسته بود که آن دو فرشته شامگاه به سدوم درآمدند ... و «... زيرا مي‏خواهيم اينجا راويران کنيم، چون فرياد از دست اينان چنان نزد خداوند بالا رفت که خداوند فرستادمان تاويرانش کنيم‏».

در داستان شاه جرار نيز مي‏بينيم که ابي‏ملک در خواب با خداوند محاجه مي‏کند وخداوند هم با آنکه تصديقش کرده بود، از تاکيد و تهديدش فرو گذار نمي‏کند!

داستانهاي ابرام و موسي نيز بسيار عجيب و خودماني‏اند:

«چندي بعد، سخن خداوند در رويايي به ابرام رسيد. او گفت:

مترس ابرام!

من سپري براي توام.

پاداشت‏بسيار بزرگ خواهد بود;

اما ابرام گفت: "خداوند خدايا! مي‏بيني که دارم بي‏بچه مي‏ميرم و اين که سرپرست‏خاندانم [خواهد بود] العازار دمشقي است! چه مي‏تواني به من بدهي!" و افزود: "چون‏فرزندي به من نداده‏اي، پيشکارم وارث من خواهد بود" و آنگاه خداوند ملاطفت مي‏کند وبشارت فرزنداني به فراواني ستارگان مي‏دهد و در نتيجه: «و چون به خداوند اعتماد ورزيد، اواين را از شايستگي‏اش دانست‏».

بابهاي 3 تا 7 از سفر خروج، در بردارنده گفت و گوهاي موسي و خدا است و به جالبترين‏شکلي بيان کننده حالات آنهاست!

«اما موسي به خدا گفت: "من که باشم که به نزد فرعون آيم و اسرائيليان را از مصر آزادگردانم؟"» ... «و چون از من بپرسند "نام او چيست؟" بديشان چه گويم؟» ... گر چه خداوندگفته بود که همه گونه عجايب خويش را در ميان مصريان به ظهور خواهد رساند: «اما موسي‏جواب داد و گفت: "چه کنم اگر باورم نکنند و گوش به من نسپارند، ولي گويند خداوند بر توظاهر نشده است؟" و باز دوباره و پس از نشانه‏هايي که اينک بالعيان ديده بود: «اما موسي به‏خداوند گفت: "درخواست مي‏کنم خداوندا!من هرگز مرد سخن نبوده‏ام! نه پيش از اين و نه‏اينک که با بنده‏ات سخن گفته‏اي، من ديرگوي و کند زبانم!" و چون خداوند حجت مي‏آوردو وعده همراهي مي‏دهد، باز: «اما موسي گفت: "درخواست ميکنم خداوندا! کسي ديگر را بدين‏کار بگمار!"» و خداوند بر موسي خشم مي‏گيرد; اما تنبيهي در کار نيست و هارون را همراه وي‏مي‏کند.

نظير اين حالات، گر چه در موضوعي ديگر، در سفر اعداد آمده است، که از خواندني‏ترين‏بخشهاي تورات است:

«چرا با بنده‏ات بدرفتاري مي‏کني، چرا از الطاف تو بي‏بهره شده‏ام و تو بار تمام اين قوم رابر من نهاده‏اي؟× مگر همه اين قوم را من آبستن بوده‏ام؟ مگر آنها را من زاييده‏ام که به من‏مي‏گويي "مانند پرستاري که کودک را در آغوش مي‏برد، اينان را در آغوش خود مي‏بر!" رو به‏سرزميني که به سوگند براي پدرانشان وعده کرده‏اي؟ × ...»

در کنار اين سادگي در رفتار و گفتار با خدا، نکته ديگري خودنمايي مي‏کند که از قضا باآن سادگي ياد شده، هم خانوادگي عرفي نزديکي دارد: ... تغييرات تصويري و تنوعات بياني‏متون مقدس عبرانيان، شايد تناقص و هافت‏باشند، اما بسيار محتمل‏تر آن است که کليدفهم اين متون باشند.

نمونه‏هاي سرشار ديگري را اينک با شروع از ساده‏ترين مورد، مدنظر قرار مي‏دهيم.

با آنکه نام يعقوب به "اسرائيل" تغيير يافته بود، اما: «چنين شد که اسرائيل با همه آنچه‏داشت کوچ کرد و به بئر شبع آمد و در آنجا براي خداي پدرش اسحاق قربانهايي پيشکش‏کرد× خدا، شب، در رويايي صدايش زد: يعقوب! يعقوب!...» و در حکايت ابراهيم: «آنگاه‏فرشته خداوند از آسمان او را صدا زد... زيرا اينکه مي‏دانم که از خدا مي‏ترسي، چون پسرت وجگرگوشه‏ات را از من دريغ نداشته‏اي ×» «و ابراهيم بر آن موضع نامي مي‏گذارد که مفهوم‏«سرور من‏» و يا «يهوه‏» را در بردارد! در داستان يعقوب نيز ديديم که وي به گروهي از"فرشتگان خدا" برمي‏خورد، اما با "مردي" درگير مي‏شود، ولي اسم دريافتي او (اسرائيل) به‏معناي کسي است که با "خدا" دست و پنجه نرم کرده; اما عجيب است که با اين حال، ازحريف، "نامش " را مي‏پرسد. ولي با آنکه او از پاسخ تن مي‏زند، کتاب مقدس يهودي مي‏گويدکه منظور يعقوب چنين بوده است: «... موجودي خدايي را رو در رو ديدم ...»

حال به موردهاي پيچيده‏تري مي‏رسيم. بايد انديشيد که حال و هواي اين صحنه‏هاچگونه بوده است. تمايز بين ده فرمان با گفت و گوهاي ديگر به چه معني است؟ تکرارهابراي چيست؟ و نهايتا اين همه تنوع در بيان و تغيير نسبت فعلها و فاعلها براي چيست؟

«و خداوند به موسي گفت: "در ابري انبوه نزد تو خواهم آمد تا چون با تو سخن گويم،مردم بشنوند و نيز ازين پس هميشه بر تو اعتماد کنند ..."» ... «در اين هنگام، همه کوه سينادر دود فرو رفت; زيرا که خداوند در آتش بر آن فرود آمده بود; مانند کوره‏اي دود برمي‏خاست‏و همه کوه به شدت مي‏لرزيد.»

«خدا همه اين سخنان را بر زبان آورده، گفت‏» و ده فرمان به دنبال مي‏آيد و... «همه قوم‏شاهد رعد و برق، غرش کرنا و کوه که دود برمي‏آورد، بودند; و چون قوم اين را ديدند، پس‏رفتند و دور ايستادند× به موسي گفتند: "تو با ما سخن گوي و فرمانبرداريم، اما مگذار خدا باما سخن گويد و گرنه مي‏ميريم" × پس قوم دور ايستادند و موسي به ابر ستبري که خدا در آن‏بود، نزديک آمد × خداوند به موسي گفت: به اسرائيليان چنين خواهي گفت: "شما خود ديديدکه من از همين آسمان با شما سخن گفتم ×"

در جايي ديگر، از اين قصه چنين ياد مي‏شود:

«خداوند در کوه و از ميان آتش با شما رو در رو سخن گفت× - در آن هنگام براي رساندن‏سخنان خداوند به شما من بين خداوند و شما ايستادم، زيرا شما از آتش مي‏ترسيديد و به‏کوه برنيامديد - ...» بدنبال اين نيز آن نکات به گونه‏اي جالب تکرار شده است.

در اينجا تعبير «رو در رو» آمده، ولي در باب پيشين تعبير «صدا شنيديد، اما شکلي‏نديديد»، آمده بود; به علاوه همين جا نيز مي‏بينيم که گرچه موسي بين خدا و مردم بود،ولي گويا خدا با مردم در حالت چهره به چهره قرار داشته است; اما قبلا ديديم که اصلا خداوندبا آنان سخن نگفته است و گرنه مي‏مردند! بلکه چهره و احتمالا حتي صدايش از مردم پنهان‏بوده است! بعد از اين نيز، تعبير «سخنان کامل‏» و يا «ده فرماني‏» که خداوند به آنها «خطاب‏کرده بود» در کار است.

تتمه باب 20 و تمامي بابهاي 21 تا23 را احکام ريز و درشتي تشکيل مي‏دهند که موسي‏به مردم رسانيد. باب 24 به لحاظ ترکيب، از عجايب سفر خروج است. تکرارهاي تو در تويي‏حاکي از شنيدن وحي و رساندن آن به مردم و تعهد گرفتن از ايشان دارد.

«خداوند به موسي گفت: " نزد من به کوه بالا آي و آنجا بمان; و لوحه‏هاي سنگي وآموزشها و فرمانهايي را که نوشته‏ام تا ايشان را بياموزي به تو خواهم داد."... و سرانجام، «وموسي به ميان ابر داخل شده به فراز کوه برآمد، و موسي چهل روز و چهل شب در کوه‏بماند×» «خداوند موسي را گفت‏» و احکامي بيان مي‏دارد که از کثرت جزئيات، گيج کننده‏است! ولي جالب است که در آخرين آيه چنين مي‏گويد: «نيک بنگر! و آنها را چونان نمونه‏هايي‏که در کوه به تو نشان داده مي‏شود، بساز».

آنگاه در بابهاي 26 تا31 باز احکامي ريز مطرح مي‏شود که به راستي عجيب است; اماعجيب‏تر آن است که باب 31 به اين آيه ختم مي‏شود: «چون گفت و گو با او را در کوه سينا به‏پايان برد، دو لوحه پيمان، دو لوحه سنگي نوشته شده با انگشت‏خدا، را به وي داد.»

در باب 32، از حکايت‏شکستن لوحها به دست موسي ياد شده و در باب 34: «... دو لوحه‏سنگي چون خست‏بتراش; و سخناني را که بر لوحه‏هاي نخستين بود و آنها را شکستي، براين لوحه‏ها خواهم نوشت ... و دو لوح سنگي را با خود برداشت‏» ... اما کمي بعد، با تعجب‏فراوان مي‏بينيم که: «و خداوند به موسي گفت: "اين فرمانها را بنويس; زيرا بر طبق اين فرمانهابا تو و با اسرائيل پيمان مي‏بندم"× و او چهل روز و چهل شب آنجا با خداوند بود; ناني نخوردو آبي ننوشيد، و سخنان عهد، يعني ده فرمان" را بر لوحه‏ها نوشت×» و آنگاه بابهاي 35 تا40 و تمامي 27 باب سفر لاويان را احکام کوچک و بزرگ ديگري دربر مي‏گيرد.

و اينک نمونه‏هايي ديگر: گاه فرشته خداوند چنان سخن مي‏گويد که گويي خود خدا است‏که تکلم مي‏کند: «فرشته خداوند از جلجال به بوکيم برآمد و گفت :"من تو را از مصر آوردم ...و گفتم: هرگز پيمان خويش با تو را نخواهم شکست..."»در جايي ديگر پيش از اين آمده است: «فرشته خداوند درآتشي فروزان از ميان بوته‏اي براو نمايان گشت ...» اما اندکي بعد: «هنگامي خداوند ديد او نزديک آمده تا ببيند، خدا از ميان‏بوته صدايش زد: موسي! موسي!»

اوصاف مشابه و متناظري که براي خدا و انسان ياد شده‏اند و نحوه ارتباط بسيار طبيعي وعرفي آنان، آدمي را در حيرت غريبي مي‏افکند. آيا انسانها با خدا مواجه مي‏شده‏اند ياخويشتن را در آينه او مي‏ديده‏اند؟ گرچه کتاب مقدس تصريح دارد که:

«و خدا گفت: بياييد انسان را به صورت خودمان بسازيم، مانند خود. آنان بر ماهيان دريا،پرندگان آسمان، چارپايان، همه زمين، همه خزندگاني که بر زمين مي‏خزند، بايد فرمانروايي‏کنند× و خدا انسان را به صورت خود آفريد; به صورت خدا آفريدش; نر و ماده‏آفريدشان×»

اما فراموش نکرده‏ايم که: آدمي با خوردن از درخت ممنوعه باز مانند يکي از خدايان شده‏بود و بلکه امکان داشت از آن حد شباهت نيز فراتر رود! ولي آنچه عجيب‏تر از همه است،هنوز نيامده است:

«خداوند به موسي پاسخ گفت: ببين! تو را براي فرعون به جاي خدا مي‏گذارم که برادرت‏هارون پيامبرت باشد × هر آنچه را به تو فرمايم بازگو خواهي کرد و برادرت هارون با فرعون‏سخن خواهد گفت تا اسرائيليان را بگذارد از سرزمينش رهسپار گردند×»

درست همانگونه که پيش از آن آمده بود: «تو بايد با او سخن گويي و واژه‏ها را به زبانش‏دهي - و چون سخن مي‏گوييد من با تو و با او خواهم بود و به هردوي شما خواهم گفت چه‏کنيد - × و به جاي تو او بايد با قوم سخن گويد. پس او سخنگوي تو مي‏شود و تو براي اوچون خدا خواهي بود.»

منابع مقاله:

مجله هفت آسمان، شماره 1، فرزين، رضا؛

پرسمان دانشجویی