رابطه گفتمان معنویت و تعامل سازنده ی ادیان ابراهیمی | کتابخانه مجازی الفبا

رابطه گفتمان معنویت و تعامل سازنده ی ادیان ابراهیمی به چه شکلی می توند تحقق یابد لطفا توضیح دهید؟

هزاره ی سوم میلادی را با عناوینی چون «عصر ایمان و معنویت» و «عصر دانایی و اطلاعات» می شناسیم و این عناوین نشان دهنده ی نگاه إجماعی بشریت به مقوله اندیشه های مورد توجه و دغدغه ی وی می باشد. از مهمترین بحران های عقلی و احساسی انسان عصر مدرنیسم(یا پسامدرنیسم( بحران معنویت است. معنویت و معنوی واژه گانی جهانشمول و پر كاربُرد در ادبیات دینی وعلمی این عصرمحسوب می شود؛ حتی اخیراً همنشینی واژه ی معنویت با سیاست و مدیریت را نیز شاهدیم. كمتر حوزه ی علمی وجوددارد كه معنویت به آن سرنزده باشد واین واژه، امروزه در بین دانش های بشری به سوی میان رشته ای شدن، پیش می رود و یكی از نقطه های امیدتلاقی زیبای علم و دین در جهان مُدرن است. 1- معنویت

واژه ی معنویت از واژه ی لاتین Sprirtus به معنای نقش زندگی یا «روشی برای بودن» و «تجربه كردن» است كه با آگاهی یافتن از یك بُعد غیرمادی به وجود می آید. توجه به ابعاد فرامادی گزاره هاوآموزه های كتب مقدس ادیان مانند مبدأ ومعاد وساحتهای روحی-روانی انسان، نقشی كلیدی درتبیین علمی معنویت كتب مقدس دارد. در فرهنگ لغت نیز واژه ی Spirituality به «روحانیت، معنویت، عالم روحانی، روحیه مذهبی و هیئت كلیسایی» ترجمه شده است. خاستگاه معنویت مورد نظردرعصرحاضر، غرب وسنت مسیحی با محوریت فرانسه می باشدوبدیهی است كه پرداخت نظری معنویت درغرب ومعنویت درشرق به ویژه معنویت موجوددرحوزه ی ایرانی-اسلامی كه هانری كربن، فیلسوف شهیرفرانسوی، عاشق ودلباخته ی آن شده بود، بحث بسیاردامن درازی است. چشم انداز همگرایی معنویت اسلام ومعنویت مسیحیت رادرقالب رشته های آكادمیك وبامحوریت كتب مقدس بسیارامیدبخش می بینیم وبه اندیشمندان معنویت گرای ادیان ابراهیمی چه درگذشته(منابع برجامانده)وچه درحال چشم دوخته ایم. 2- گُفتمان(Discourse)

واژه ی گفتمان، به معانی متعددی آمده است :«سخن گفتن، گفتگو كردن، سخنرانی كردن، درس گفتن، قدرت استدلال و بصیرت اجتماعی». منظورازگفتمان معنویت، حضورصاحب نظران معنوی ادیان دریک فضای معنویت گراست؛افرادی که واقعا، نه به گونه ای تصنعی، جستجوگرمعنویت، باشند. گردهم آمدن این افراد وتشکیل حلقه های علمی وآکادمیک درموضوع معنویت ودرقالب گرهم آیی هاوکنفرانس ها، یک ضرورت است. در ایران، مفهوم گفتمان با نام میشل فوكو(1926-1983) وكتاب معروفش Lordre du discourse پیوند خورده است. حقیقت این است كه میشل فوكو فیلسوف یا تحلیل گر فلسفی مفهوم دانش و ساختارهای دانشی، و سرانجام كاركردهای اجتماعی قدرت است، نه كاشف چیزی به نام دیسكور(س)، و در تحلیل مرفولوژیك دانش به وجود قالب های معرفتی بنیادین به نام اپیستمه (episteme) در هر دوره ی زمانی، و گسست هایی كه در روند معرفت بر اثر تغییر این قالب ها پیش می آید، پی می برد. اندیشه ی گفت وگو(dialogue)به معنای جدیدآن، درطی سالهای آشفته وآشوبنده پس ازجنگ جهانی اول پا به عرصه ی دین گذاشت وبا فلسفه اگزیستانسیالیسم پیوندنزدیک داشت. نخستین وپرخواننده ترین مانیفست این اندیشه کتاب من وتو مارتین بوبربود که براین نکته پای می فشرد که انسانها باید ازاینکه یکدیگرراصرفاً شی تلقی کنند(من-آن)دست بردارند ومستقیما وباپذیرش متقابل یکدیگر به عنوان انسانهای همنوع به هم روکنند ونزدیک شوند. هرنوع گفت وگووگفتمانی، شرایطی دارد ویک عمل(action)، یا، به اصطلاح فنی وفلسفی، یک فعل(act)است و بنابراین، ازدیدگاه اخلاقی به درستی ونادرستی وازدیدگاه ناظربه واقع به توفیق وشکست متصف می شوند. هدف اصلی، گفتمان باید حل مسائل مبتلابه بشرامروزباشد. ازشرایط موفقیت گفتمان معنویت کتب مقدس ادیان ابراهیمی می توان به شناخت وسیع وعمیق نمایندگان ادیان درموضوع معنویت وحقیقت جویی ایشان، یادکرد وازموانع تحقق این گفتمان می توان به خودشیفتگی، تعصب، جزم وجمود، عدم تسامح ومدارا، وبه ویژه خرافه پرستی، دانست. نكته ی دیگر این است كه مراد ما از گفتمان، یك ارتباط كلامی معنوی در قالبی علمی، هدفمندوكارآمد و به روز است.3- مُدرن

واژه ی مُدرن به معانی گوناگونی آمده است كه واژه های مترادف آن عبارتند از« نوین،، باب روز، مبتذل و عصر جدید» می باشد. 4- تمدن(Civilization)

واژه ی تمدن به واژه هایی مانند «مدنیت، انسانیت، عمل شهری شدن، تحمیل فرهنگ خاصی بر ملتی و مبادی ادب و تربیت آموختن» ترجمه شده است. گفتمان معنویت، هیچ تحمیلی رابرنمی تابد و این قوت استدلال كتب مقدس در ارائه ی معنویت است كه تفوق و هیمنه ی خویش رابر مخاطبین ثابت می كند. 5- معنویت كتب مقدس

مراد از معنویت كتب مقدس، ازیك سو، روحانیّت و قداست این كتاب ها را شامل می شود كه علومی مانند روانشناسی می توانند به عنوان علوم كمكی به تبیین علمی-كاربِردی این بُعد از معنویت كتب مقدس یاری رسانند، بُعدی كه بسیاربرای نُخبگان وعموم پیروان ادیان ابراهیمی مهم وحیاتی است وبه خاستگاه آسمانی و وحیانی داشتن كتب مقدس اشاره دارد، وازسوی دیگر هم معناداری و معنادهی به اندیشه وزندگی اتباع ادیان را مدنظر قرار می دهد. بنابراین، مفاهیم سكولار و ماتریالیستی و آن جنبه از آموزه هایی پزیتویستی كه تلاش دارند، گزاره ها و آموزه های كتب مقدس را بی معنا و مهمل جلوه دهند، جایی در این نوشتار نخواهند داشت. نگارنده معتقد است كه اثبات بی معنایی و مهمل بودن آموزه های كتب مقدس، فقط در فضای معنوی كتب مقدس قابل پیگیری است و به عهده ی خود كتب مقدّس پژوهانی است كه باپیش فرضها وذهنیت های نزدیك تر به كتب مقدس، به فعالیت علمی مشغول هستند. مقایسه ی معنویت این كتب، بهترین راه برای ارزیابی آموزه های آنها در موضوع معنویت است. معنویت چیست؟

از آنجایی كه واژه معنویت در زمینه های گوناگونی به كار می رود، تعریف آن مشكل است. «معنویت»درمسیحیت، واژه ای جا افتاده برای نظریه و تحقق «زندگی در روح القدس» یا تحقق مرید و شاگردی است. اما این لغت در معنای كنونی، تاریخ نسبتاً كوتاهی دارد. كتاب دایرة المعارف كاتولیك، كه قبل از جنگ جهانی اول منتشر شد، هیچ اشاره ای به «معنویت» نداشت، در حالی كه دایرة المعارف جدید كاتولیك، كه در دهه ی 1970 منتشر شد، دارای هشت مدخل درباره ی جنبه های مختلف این موضوع بود. در كتاب های مرجع معتبر مانند لغت نامه ی آكسفورد و لغت نامه ی بین المللی وبستر فقط یك تعریف از شش تعریفی كه با معنویت به عنوان یك حوزه ی تحقیق دینی مطابق است، عرضه شده است. اما این امر مؤید تقابل دوگانه بین تعلق خاطر به «امور روحی» و «علایق مادی» است. به نظرمی رسد امروزه استفاده ازمعنویت دومطلب رابه ذهن متبادر می کند؛ازیک طرف به روحانیت وتقدس وازطرف دیگر به معنادهی به ویژه به معنای زندگی اشاره دارد. دکترفرانکل با عنوان"انسان درجستجوی معنا درراستای تبیین معنویت به عنوان معنای زندگی است. به نظر می رسد كه امروزه «معنویت» در سنت اسلامی، واژه ای برای بیان گوهر و باطن دین اسلام (لُباب و جوهر) است، که می توان تاریخ پیدایش آن را همزمان با نزول آغازین آیات قرآن كریم بر قلب رسول الله (ص) دانست. قرآن كریم از هنگام نزول تا زمان حاضر، منبع و مرجع اصلی معنویت بخشی به عقل و قلب مخاطبینش بوده است؛ قرآن كریم، هم معنویت به معنای روحانیت و قُدسیت را داراست و هم معنویت به معنای معنادهی و معنابخشی به زندگی مسلمین را. اما باید اعتراف كرد كه مسیحیان بیش از مسلمین، به جنبه های معنوی كتب مقدس خویش پرداخته اند و معنویت در اسلام، هنوز تبیین نظری قرآن محور نیافته است بلكه بیشترین تبیین نظری و عملی معنویت در اسلام، در حوزه ی علوم اسلامی مانند عرفان و فلسفه و كلام بوده است تا علوم قرآن و حدیث. به همین دلیل است كه غربیان به هنگام تعریف معنویت اسلام، آن را در علم «تصوف» یا «عرفان » اسلامی جستجو می كنند تا علوم قرآن و حدیث كه مرجع اصلی علوم اسلامی هستند. مهمترین مبانی مشروعیّت معنویّت كتب مقدّس

1- اعتقاد به عالم غیب

ما به عنوان انسان عصر پسامُدرنیسم، به هر دینی كه از ادیان ابراهیمی پایبند باشیم، چه بخواهیم چه نخواهیم، از یك فاصله ی تاریخی با زمان نزول كتب مقدس و حیات پیام آوران الهی، برخورداریم؛ مثلاً یك مسیحی امروزی، 2006 سال و اندی و یك مسلمان معاصر 1427 سال و اندی از زمان حیات پیامبران خدا (سلام الله علیهم اجمعین) و نزول كتب مقدس فاصله ی زمانی دارد. اگر از ما سئوال كنند كه مبنای اعتقادتان به پیامبران و كتب گذشته چیست؟آنها كه ازشما غایب شده اند؟ مهمترین مبنای مشروعیّت و حُجبیّت كتب مقدّس ارائه ی توجیه معرفتی پیرامون «عالم غیب» یا «ماوراء الطبیعه» (متافیزیك) است. كلید شناخت معنویّت كتب مقدّس، معرفت شناسی عالم غیب از دیدگاه آنهاست. اگر «ماوراء الطبیعه» تبیین علمی كتب مقدّس محور، بیابد، سخنان افرادی مانند دیوید هیوم كه «متافیزیك» را «سفسطه» یا كانت كه «ماوراء الطبیعه» را «بولفضولی های عقل نظری» می دانند، سُست و بی بنیاد می گردد و بُرهان از دست كسانی كه با اتكاء به «رسالة فلسفی منطقی ویتگنشتاین» ماوراء الطبیعه را «مهمل، یاوه و فاقد معنا» شمرده اند، گرفته می شود. بنابراین استخراج نظام ماوراء الطبیعه ی كتب مقدس ادیان ابراهیمی، مهمترین گام در ارائه ی معنویت متعالی این ادیان است و پس از این استخراج، مقایسه ی این نظام ها، ضروری است كه موضوع گفتمان ادیان قرار گیرند وهرنظامی که ازمشخصات معنوی وبه روزتروجدیدتر برخورداربود، تبعیت شود تا ازاین طریق بتوان زمینه ساز گفتمانی بسیار سازنده و مفید ونشاط بخش رافراهم کرد و نیازهای معنوی مخاطب عصر مُدرن را نیز به خوبی پاسخ گو بود.. نكته ی بسیار مهم در معرفت شناسی معنویت كتب مقدس ادیان الهی، توجه به آسیب شناسی معرفتی آن است. مهمترین مبنای آسیب شناختی معنویت كتب مقدس ادیان برای تحقق صحیح یك گفتمان سازنده، توجه به فرآیند شیطانی «دنیوی كردن مفهوم معرفت» در عصر حاضر است كه به نظر نگارنده، ریشه یابی تاریخی این فرآیند، در امر آسیب شناسی معنویت، بسیار حیاتی است وخود تحقیقی مفصل می طلبد ونگارنده براین اعتقاد است كه این فرآیند در نگاه نُخبگان وبسیاری ازپیروان ادیان ابراهیمی نفوذ كرده است وراه حل آن نیز به قول شاعر نازك اندیش ایرانی، سُهراب سپهری، این است"چشم ها رابایدشُست، جوردیگربایددید"و"صدای كفش ایمان را دركوچه ی شوق"بایداحساس كرد. در دنیای متجدد، فرو كاستن عقل شهودی به عقل استدلالی و محدود كردن قوه ی عاقله به زیركی و زرنگی، نه فقط سبب شد كه معرفت قدسی غیرقابل دسترس و حتی برای برخی بی معنا شود، بلكه الهیات عقلی را نیز به ویرانی كشاند.. . الاهیات عقلی ای كه دارای مرتبه ای است فروتر از عقلی ای كه دارای مرتبه ای است فروتر از چیزی كه از آن می توان به علم قُدسی تعبیر كرد. همیشه این سخن افلاطون به سوفسطائیان را آویزه ی گوش باید داشت كه «سوفسطائیان، دكاندارانی هستند با كالاهای معنوی». امروزه، به دنبال همین فرآیند قُدسیت زدایی از علم و معرفت، ما، شاهد رواج ایده ی جایگزینی معنویت به جای دین هستیم و بر كتب مقدس پژوهان ادیان ابراهیمی است كه به زبانی علمی و نُوین، پیروان خویش را از دام این سفسطه های معنوی نُمای شیطانی، برهانند. از آنجا كه اشاره به «علم قدسی» شد، باید توجه داشت كه اولین و آخرین مرجع معتبر برای شناسایی و تبیین علمی و نُوین «علم قدسی»، كتب مقدس ادیان ابراهیمی است كه خداشناسی و معادشناسی دو پایه ی اصلی این علم می باشد. علیرغم دیدگاه های متفاوت و متنوع ادیان ابراهیمی درباره ی خداشناسی و معاد شناسی، همه ی آنها بر غائب بودن (= در عالم غیب بودن) آموزه هایی مانند خداوند متعال، انبیاء الهی و. . .، هم داستانند؛ حتی در «خداشناسی طبیعی»، كه خدا تأثیری بر روند جهان ندارد، می بینم كه می گویند «خدا در جهان ما غائب است». در قرآن كریم، یكی از صفات خداوند متعال «الباطن» گفته شده است كه «غیب» یكی از مؤلفه های معنایی آن است. بنابراین تبیین علمی ماوراء الطبیعه از دیدگاه كتب مقدس، اولین گام برای تحقق یك گفتمان سازندة ادیان الهی در موضوع معنویت، با محوریّت كتب مقدس می باشد. 2- اثبات «وحیانی» بودن

در عصر معاصر مهمترین ملاك برای تمایز معنویت متعالی ادیان الهی از معنویت های مصنوعی و مجعول، اثبات وحیانی بودن گزاره های كتب مقدس ادیان است؛ اعتقاد به وحی، به معنی آسمانی بودن كتب مقدس و غیر بشری بودن، اصل و مبنای این كتب است ووجود هر گونه خلل درآن، موجب کاهش اعتباراین کتب خواهدشد. «در دو سنت مسیحیت و اسلام، وحی و مكاشفه آموزه ای زیربنایی است.. . در سنت مسیحی سخن از كشف است. خدا خود را به انسان نشان می دهد و بدین طریق او را هدایت می كند.. . به عقیده ی آنان (مسیحیان) كامل ترین وحی، نه در كتاب، بلكه در انسان منعكس شده است. دراسلام نیز وحی بر كاملترین انسان در قالب كتاب (كلام) عرضه شده است و پیامبر گرامی اسلام (ص)» وحی قرآنی مجسّم بود؛ البته با نگاهی عمیق تر می توان گفت كه گرچه انبیاء الهی مانند موسی (ع) و عیسی (ع) و محمد (ص) از بین ما رفته اند اما «قوام هر دینی بر دوش بنیانگذار آن است و پیروان هر دین مدارجی كه طی می كنند و فضایلی كه كسب می كنند از بركت بنیانگذار آن است؛ این كه حضرت عیسی (ع) در انجیل فرموده است، «تا روز قیامت با شما هستم» منحصر به ایشان نیست». بنابراین اثبات وحیانی بودن كتب مقدس و اعتقاد به آن، از دیگر مبانی حُجبیّت و مشروعیّت معنویت كتب مقدّس است و راه را برای ایجاد گفتمان سازندة ادیان در موضوع معنویت هموار می كند. 3- اثبات اتصال تاریخی

شناختن «مأخذ» و «منبع» افكار و اندیشه ها، برای انسان عصر مدرنیسم اهمیت بسیاری دارد. امروزه تاریخی نگری از مشخصه های اصلی ارزیابی اعتبار یا بی اعتباری اندیشه ها است. برای پیروان ادیان الهی بسیار مهم است كه پیوستگی تاریخی عقاید و احكام خودشان را با حال و هوای زمان پیامبرانشان بدانند؛ بنابراین تنها راه برای ایشان مراجعه به كتب مقدسشان است. اتصال تاریخی كتب مقدس و پیوستگی زمانی آن نقش كلیدی در ارائه ی معنویتی منسجم و عمیق دارد. قرآن كریم، تنها كتاب دینی است كه به دلیل دو سنّت الهی و بشری، پیوستگی تاریخی خویش را كاملاً و به گونه ای اعجاب آور حفظ كرده است؛ نخست سنت الهی حفظ « انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون» و دیگری سنت بشری تلاوت و قرائت قرآن كریم. پیوستگی تاریخی كتب مقدس، رابطه ای مستقیم با مشروعیّت معنویت این كتب دارد و هرچه انسجام تاریخی الفاظ و معانی آن، منسجم تر باشد، هیمنه ی معنوی آنها نیز بیشتر است. به نظر می رسد قرآن كریم، تنها كتاب مقدسی باشد كه از انسجام لفظی و معنایی اعجاب آوری در طول تاریخ برخوردار است. و زمینه های هرمنوتیكی آن، در مقایسه با دیگر كتب مقدس ادیان الهی، كمتر می باشد. اهمیّت پیوستگی تاریخی در معنویت كتب مقدس به گونه ای است كه برخی، دین را (religion) در وسیع ترین معنای آن مشتمل بر اطلاق اصول وحیانی و نیز بسط و توسعه ی تاریخی بعدی آن می دانند. علوم کمکی ومعنویت کتب مقدس

میان رشته ای دیدن آموزه های معنوی کتب مقدس واستفاده ازعلوم کمکی مانند روانشناسی، جامعه شناسی، انسان شناسی، باستان شناسی، مردم شناسی وجزآنها درعصرمُدرن یکی ازمهمترین نکاتی است که می توانددراستخراج گنجینه های معنوی موجوددرادیان ابراهیمی، مفید فایده باشد وزمینه را برای تحقق گفتمان سازنده ی معنویت ادیان، فراهم سازد. یکی ازدلایل توجه سازمان یونسکو به مساله ی میراث مشترک معنوی، وجودذخایرمعنوی گرانسنگی مانند کتب مقدس، مساجد ومعابد وصومعه هاو.. . است که بالاترین حجم ازاین میراث الاهی-بشری، درادیان ابراهیمی وجود دارد. خوشبختانه، درسالهای اخیر، جریان نزدیکی وآشتی علم ودین درسطح فرهنگ بین الملل ودست برداشتن هریک ازفعالان حوزه های علم ودین ازتک روی درارائه ی آموزه های علمی ودینی، سبب درخشش این بارقه ی معنوی شده است که دست یابی به معنویت ادیان الهی را با دست به دست هم دادن تمامی دانش های موجوددرعصرمدرنیسم می توان بازیابی ومعرفی کرد. امروزه این سخن که تعارضی میان نظریه های علمی وآموزه های دینی وجودندارد، کم کم به شکل سخنی مدرن وبه روز، تلقی می شود؛به عنوان نمونه درجمهوری اسلامی ایران، تلاش علمی درحال تحقق است که روانشناسی مدرن والهیات اسلامی را به هم نزدیک سازد؛البته مخاطب مسلمان این نوشتارمی داندکه درآموزه های اصیل اسلامی، به ویژه قرآن کریم وسنت صحیح نبوی علم ودین، دوقلوهایی معرفی شده اند که جدایی شان ازیکدیگر سبب آتش افروزی وایجاد فتنه خواهد بود؛ ازنگاهی دیگر، علم ودین مانند دوبال برای تکامل معنوی انسان معرفی شده اند وقرآن کریم، پُراست ازهم آیی واژه های علم ودین، مانند این آیه ی کریمه که می فرماید"ان الدین عندالله الاسلام ومااختلف الذین اوتواالکتاب الا من بعد ما جائهم العلم بغیا بینهم ومن یکفربایات الله فان الله سریع الحساب(سوره آل عمران، آیه ی 19).

پرسمان دانشجویی