فرقه کیسانیه و دیدگاهها | کتابخانه مجازی الفبا

فرقه کیسانیه آن چه کسی بوده است و چه دیدگاههایی داشند؟

ابو عمره غلام حضرت علي (ع) و شاگرد محمّد بن حنفيه در علم تأويل بود و مختار را در انتقام قاتلان سالار شهيدان تشويق و تهيّج مي نمود. وي در روزگار مختار در كوفه يكي از رهبران موالي و رئيس شرطگان بود.(1) كيسانيان پس از شهادت امام حسين (ع) به وجود آمده و معتقد به امامت محمّد بن حنفيه پس از امام حسين (ع) بودند. عده اي از اين گروه او را امام بلافصل پس از امام علي (ع) دانسته اند و استناد شان در اين ادّعا ، علم داري محمّد بن حنفيه در جنگ جمل است .(2)مختار مؤسس فرقة كيسانيّه

مختار بن ابي عبيد بن مسعود ثقفي در سال اوّل هجرت متولّد شد پدرش از بزرگان اصحاب پيامبر بود كه در سال سيزدهم والي عراق شد.مادرش دومه بنت وهب از زنان سخنور و با تدبير بود.

وي بعدها لقب كيسان را بر خود نهاد كه عده اي آن را مأخوذ از اسم ابو عمره كيسان دانسته اند و عده اي معتقدند كه اوّلين بار امام علي (ع) اين صفت را درباره او به كار برده است. اصبغ بن نباته مي گويد:

« روزي امير المومنين (ع) را ديدم كه مختار را كه طفل كوچكي بود روي زانوي خود نشانيده و با نوازش و محبت دست بر سر او مي كشيد و مي فرموديا كيس ياكيس اي هوشمند و زيرك. »(3)

وي در اصل از مردم طائف بود و در زمان عمر به همراه پدر به مدينه سفر كرد. در روزگار نخست خلافت حضرت علي (ع) با خوارج هم داستان بود و پس از شهادت آن حضرت در بصره سكونت جُست.(4)

مختار كه مردي سياستمدار و در پي فرصت براي به دست آوردن قدرت و شهرت بود با ابن زياد به مخالفت پرداخت. ابن زياد نيز او را تازيانه زد وبه زندان افكندكه در آن ايام با ميثم تمار در بند به سر مي برد. ابن ابي الحديددر شرح خطبه 37 نهج البلاغه مي نويسد: « ابن زياد ، ميثم را در زنداني كرد كه مختار بن ابي عبيدثقفي را هم با او زندان كرد، در همان حال كه آن دو در زندان ابن زياد بودند ميثم به مختار گفت : تو از زندان اين مرد رها مي شوي و براي خونخواهي حسين عليه السلام خروج خواهي كرد و اين ستمگري را كه ما را در زندان او هستيم خواهي كشت و با همين پايت چهره و گونه هايش را لگد مال خواهي كرد، و چون ابن زياد مختار را براي كشتن فرا خواند ناگاه پيك با نامه يزيد بن معاويه خطاب به ابن زياد رسيد كه به او فرمان داده بود مختار را آزاد كند و چنين بود كه خواهر مختار همسر عبدالله بن عمربود و او از شوهرش خواست كه از مختار پيش يزيد شفاعت كند ، عبدالله چنان كرد و يزيد شفاعت او را پذيرفت و فرمان آزادي مختار را نوشت و با پيك تند رو كسيل داشت، پيك هنگامي رسيد كه مختار را بيرون آورده بودند تا گردنش را بزنند، و او را رها كردند. ...(5)

پس از مرگ يزيد در سال 64 هجري با عبدالله بن زيبر كه به طلب خلافت دست به قيام برداشت، بيعت كرد و در بسياري از جنگها براي او مبارزه كرد. پس از مدتي از او اجازه خواست تا به كوفه رفته و مردم را براي بيعت او تشويق كند امّا او در كوفه به داعيه انتقام و خونخواهي قاتلان امام

” دين طاعت مرد است و اركان شرعيّه مانند: نماز، روزه، زكات، حج در واقع كنايه از مردان معيني هستند. بنابراين امامت، اصل است امّا دعوت و عقيده و فقه همه در پيوند با رئيس فرقه است. “

حسين (ع) برخواست و چون مردم را در انجام اين كار بزرگ با خود مايل نمي ديد به تشويق ابن عمره كيسان، محمّد بن حنفيه را امام خود خواند و مسأله مهدي موعود (عج)كه پيامبر(ص) و حضرت علي (ع) خبر داده بودند را به نام محمّد بن حنفيه مطرح كرد چون اسمش هم اسم پيامبر بود و پيامبر نيز فرموده بودند كه نام مهدي هم چون من محمّد است.(6) مختار گفت: « ايها الناس ! من نايب مهدي زمانم، آن مهدي كه پيامبر خبر داده است.»(7)

امّا در اين كه محمّد بن حنفيه نيز چون او عقيده اي به اين ادعا داشته است يا نه؟ سخنهاي متفاوتي در ميان است. عدّه اي معتقدند او با زيركي خاصّي از اظهار نظر مستقيم درباره آن شانه خالي كرده و مختار سكوت او را در مقابل اين سؤال كه: « من تصميم دارم به خونخواهي شما و پشتيباني شما قيام كنم، نظر شما چيست؟ » حمل بر رضايت او كرد و گفت: « همان سكوتش براي من اذن است.» عدّه اي نيز معتقدند او بر اين ادعا گردن نهاد تا تقاص خون برادر را از قاتلانش بستاند. مختار در سال 66 عامل ابن زبير را از كوفه بيرون كرد و از يكايك قاتلان امام حسين(ع) انتقام سختي گرفت و در پي آن از كوفه تا موصل را به تصرّف خويش در آورد.

« عبيدالله زياد از شام با لشكري مأمور دفع او شد و در موصل با سپاه مختار به سر كردگي ابراهيم بن مالك اشتر بجنگيد. ابراهيم او را شكست داد و خون ابن زياد را بريخت و سرش را به نزد محمد بن حنفيه و امام سجاد به مدينه فرستاد و گويند كه آن حضرت جهت او دعا كرد در همين موقع كار عبدالله بن زبير در مكه بالا گرفت، برادرش مصعب را به جنگ مختار فرستاد، مصعب با لشكري گران به كوفه آمد و مختار را كشنت و سپاهش را تار و مار كرد.»(8)

پس از وفات محمّد بن حنفيه در محرّم سال 81 هجري و تدفين اش در قبرستان بقيع. پيروان كيسانيه گفتند: مهدي موعود (عج) تا اينكه زمين را پر از عدل و داد نكند نمي ميرد، پس محمّد نمرده بلكه زنده است و در كوه « رَضْوي » غايب شده تا در وقت موعود، ظهور كند.كُثَيّرِ عزَّه (9) شاعر كيساني در اين باره مي گويد:

الا ان الائمه من قريش ولاه الحق اربعه سواء

علي و الثلاثه من بنيــه هم الاسباط ليس لهم خفاء

و سبط لايذوق الموت حتي و سبط غيبته كــربـــلا

بغيب،فلا يري منهم زمانا برضوي،عنده عسل و ماء

امامان از قريش چهار نفرند كه يكسان والي بر حقّند: حضرت علي و سه فرزندش كه روشن است همان « اسباط » هستند.سبطي، سبط ايمان و نيكوكاري است و سبطي در كربلا جانش از اين جهان مي شودو سبط ديگر نمي ميردتا سواران را رهبري كند و پيشاپيش آنان پرچمدار باشد. او در رَضوي براي مدت زماني، پنهان مي شود و عسل و آب همواره نزد اوست.

اينكه سبط را به كار برده، استعمال صحيحي است زيرا مقصودش فرزند است، با اينكه مي داند كيسانيه پس از وفات او پديد آمدند.(10)

انتقام مختار از قاتلان امام حسين (ع) به هر قصد و نيتي كه بوده دل آل الله را شاد كرد امّا در اين بين سؤالاتي وجود دارد كه كماكان بلاجواب مانده است. بالاخره جايگاه مختار ثقفي در نزد امام سجاد (ع) و ديگر امامان شيعه چيست؟ آيا اين خونخواهي براي او ثواب و پاداشي در پي خواهد داشت؟ آيا براي دستيابي هدفي به اين مهمي مي توان از هر وسيله اي استفاده كرد تا جايي كه محمّد بن حنفيه را مهدي موعود خواند و خود را نايب او بنامد؟

” بعضي از كيسانيه محمد را پس از امام علي(ع) و بعضي پس از امام حسن و امام حسين (ع)، امام دانسته و معتقدند او همه اسرار را ـ از قبيل علم تأويل، علم باطن و علم آفاق و انفس ـ از سيدين ( حسن وحسين ) فراگرفته است، بعضي به حدّي در حقّ وي غلو داشتند كه مي گفتند صلح امام حسن(ع) به دستور او بوده است. “

اگر قرار بود با خدعه و نيرنگ و تمسّك به هر وسيله اي به اين هدف كه آرزوي ديرينه اهل بيت (ع) است دست يافت كسي زيرك تر و سزاوار تر و خوشنام تر از امام سجاد (ع) وجود داشت؟ و آيا خود آن امام نمي توانست با اين ترفند ها دست به انتقام بزند؟ چرا مختار براي دستيابي به وجهه شرعي و حق طلبانه، از محمّد بن حنفيه استفاده كرد؟ آيا از طرف او درِ باغ سبزي به او نشان داده بودند و يا خود او به اين ادّعا معتقد بود؟ اصول عقايد كيسانيه

كيسانيه با همه اختلافي كه بعدها بر سر جانشيني و رهبري اين فرقه با هم پيدا كردند در دو اصل با هم اشتراك داشتند و آن امامت محمد بن حنفيه و بداء در خداوند است. امامت محمدبن حنفيه

بعضي از كيسانيه محمد را پس از امام علي(ع) و بعضي پس از امام حسن و امام حسين (ع)، امام دانسته و معتقدند او همه اسرار را ـ از قبيل علم تأويل، علم باطن و علم آفاق و انفس ـ از سيدين ( حسن وحسين ) فراگرفته است، بعضي به حدّي در حقّ وي غلو داشتند كه مي گفتند صلح امام حسن(ع) به دستور او بوده است.(11) بَداء در خداوند

بداء در لغت به معني ظاهر شدن و در اصطلاح دانش كلام به معني دگرگون شدن علم، اراده و امر است. بداء يكي از مباحث كلامي شيعه است و آن پيدا شدن اوضاع و احوال شديدي است كه بنا بر آنها خداوند در تقدير سابق خود تغييري مي دهد. اين معني مستلزم جهل و پشيماني است و اين هر دو براي خداوند محال است.(12) در قرآن نيز نسبت بداء به خدا داده نشده است از اين رو شيعه بداء را بر خداوند محال مي دانند. به نقل از «ملل و النحل» اولين بار مختار ثقفي به طرح اين نظريه پرداخت . دليل اختيار اين قول اين بود كه مي گفت من به حوادث آينده مطلعم و اين يا به طريق وحي از جانب خداوند است و يا به وسيله نامه اي از جانب امام. به همين دليل هر گاه از وجود يا حدوث چيزي يا واقعه اي خبرمي داد، اگر صحيح و صادق مي شد، آنرا بر راستگويي خود حجّت مي آورد، ولي اگر درست از كار در نمي آمد، مي گفت: همانا براي خداوند بداء حاصل شده است.(13)

اين نظريه آنگاه از سوي مختار ابراز شد كه بر خلاف پيش بيني صريح وي سپاهي را كه به سرداري «احمد ابن شميط» به مقابله با سپاه « مصعب بن زبير» فرستاده بود شكست خورد و مختار در اين شكست به نظريه بداء و دگرگون شدن مشيت الهي متوسّل شد و به آيه « يمحوالله ما يشاء و يثبت »(رعد/39) استناد كرد. وي همچنين بين نسخ و بداء ، تفاوتي قائل نبود.

از جمله عقايد عجيب كيسانيّه اينكه معتقد بودند: دين طاعت مرد است و اركان شرعيّه مانند: نماز، روزه، زكات، حج در واقع كنايه از مردان معيني هستند. بنابراين امامت، اصل است امّا دعوت و عقيده و فقه همه در پيوند با رئيس فرقه است. و در واقع كيسانيه امام ندارند و در انتظار مردگانند. گروهي از آنان به امام ناطق و امام صامت معتقدند و محمّد بن حنفيه را امام ناطق و فرزندش ابوهاشم را امام صامت مي دانند.

از جمله خرافه هاي ديگري كه مختار سعي داشت در ميان پيروانش رواج دهد اينكه: چارپايه اي قديمي داشت كه آن را با انواع ديباج پوشانيده و با تزئينات مزيّن كرده بود و مدّعي بود كه اين از ذخائر اميرالمومنين و نزد من به منزلة تابوت بني اسرائيل است. هنگام جنگ با دشمنان آن را در وسط سپاهيان مي نهاد و مي گفت: بجنگيد كه پيروزي و فتح با شماست و جايگاه اين صندلي در ميان شما همچون جايگاه تابوت بني اسرائيل است كه همواره قرين آرامش و بقاست و فرشتگان براي كمك به شما از بالاي سر، فرو مي آيند. گفته شده وقتي خبر گزافه گويي ها و بدعت مختار به گوش محمّد بن حنفيه رسيد از او برائت و دوري جُست. (14)

پرسمان دانشجویی