تاریخ و عقاید زیدیه | کتابخانه مجازی الفبا

معرّف مذهب شيعه مسأله خلافت بلافصل علي(ع) و فرزندان اوست و ملاك انشعابات اصلي در فِرَق شيعه نيز بايد همين امر دانسته شود؛ و ديگر اختلافات را نمي توان ملاك انشعاب اصلي فِرق شيعه دانست؛ بلكه ديگر اختلافات ، اگر تعیین کننده باشند، موجب پيدايش فِرق فرعي مي شوند.بر اين اساس مي توان گفت كه فرقه های اصلي شيعه عبارتند از: زيديه، كيسانيه، اماميّه(شيعه دوازده امامي)، اسماعيليه، فطحيه و ناووسيه. ولي از اين فرقه های شش گانه تنها سه فرقه باقي مانده اند كه عبارتند از: زيديه ، اسماعيليه و اماميه و سه فرقه ی ديگر منقرض شده اند. فرقه های ديگري نيز در مسأله امامت در تاريخ پديد آمده اند كه چند صباحي بيش نپاييده و خيلي زود منقرض شده اند؛ لذا علماي ملل و نحل هنگام پرداختن به فرق شیعه به آنها اعتناء نمي كنند.

نخستين فرقه ای که از مذهب شيعه منشعب شد كيسانيه است؛ كه پيروان مختار ثقفي هستند و از آنجا كه مختار در آغاز كيسان نام داشت ، كيسانيه ناميده شدند. اينها معتقدند كه محمد بن حنفيه(فرزند امام علي(ع)) نيز امام است. گروهي از آنها او را امام بعد از علي(ع) مي دانند و برخي ديگر او را امام بعد از امام حسين(ع) مي شناسند. برخي از آنها نیز محمد بن حنفيه را مهدي موعود مي پندارند و معتقدند که وی در كوه رضوي ـ در نزديك مدينه ـ پنهان شده و روزي ظهور خواهد كرد. كيسانيه خود داراي سه فرقه ی فرعي به نامهای مختاريه(كيسانيه خالص)، حارثيه و عبّاسيه می باشد. زمان پیدایش این فرقه زمان امامت حضرت زین العابدین (ع) می باشد.

زيديّه: اينها زيد بن علي(فرزند امام سجاد(ع) ) را امام چهارم مي دانند و امام سجاد را تنها به عنوان پيشواي علم و معرفت مي شناسند؛ چون به نظر اينها يكي از شرايط امام ، قيام مسلّحانه است و چون امام سجاد (ع) قيام مسلحانه نكرده است، لذا از نظر اینان امام محسوب نمی شود. پیدایش این فرقه مصادف با امامت حضرت باقر (ع) و بعد از قیام زید بن علی بوده است.فِرق فرعی زيديه عبارتند از: جاروديّه، سلمانيّه يا جريريّه، صالحيّه و ابتريّه.

بزرگترین موج انشعاب فرقه های شیعه بعد از شهادت امام صادق(ع) شروع شد كه عبارتند از:1ـ ناووسيه: آنها معتقد بودند كه امام صادق(ع) امام آخر و مهدي موعود است اين فرقه منقرض شده است.2ـ فطحيه: اينها عبدالله افطح ، فرزند امام صادق(ع) را جانشين امام صادق(ع) مي دانستند. اين فرقه نيز بيش از هفتاد روز دوام نياورد. چون عبدالله افطح هفتاد روز بعد از امام صادق(ع) وفات كرد.3ـ سميطيه: اينها محمّد فرزند امام صادق(ع) را امام بعد از او مي دانستند اينها نيز چند صباحي بيش دوام نياوردند.4 ـ موسويّه يا مفضّله: اينها شاگردان خاصّ امام صادق(ع) بودند كه امامت موسي بن جعفر(ع) را قبول كردند و شيعه ی دوازده امامي امتداد اين فرقه است.5ـ اسماعيليه: اينها كساني هستند كه اسماعيل ، فرزند بزرگ امام صادق(ع) را امام مي دانستند. لازم به ذكر است كه اسماعيل در زمان حيات امام صادق (ع) از دنيا رفته بود.اسماعيليّه نيز فرقه هاي فرعي زيادي دارد كه عبارتند از:1ـ اسماعيليه خالص: اينها گفتند اسماعيل نمرده بلكه غايب شده است و روزي ظهور خواهد كرد.2ـ مباركيّه: اينها به مرگ اسماعيل اعتراف دارند ولي معتقدند كه امامت بعد از امام صادق(ع) از اسماعيل به فرزندش محمّد منتقل شده و در نسل او ادامه يافته است.3ـ قرمطيّه: اينها از مباركيه منشعب شده و معتقدند كه در مورد امامت اسماعيل بداء حاصل شده و امامت او به فرزندش رسيده است و محمد بن اسماعيل نمرده بلكه او هفتمين و آخرين امام است.اسماعيليه را باطنيه، سبعيه، تعليميه، مُلحده و مزدكيّه نيز گفته اند. فاطميان، نزاريّه، مستعليه و آقاخانيّه نيز از فرقه هاي اسماعيليه به شمار می روند. اسماعيليه تاريخ مبسوطي دارد كه جهت آگاهي از آن بايد به كتب مفصل رجوع شود.مشهورترين و پرطرفدارترين و مدلّل ترين مذهب شيعه، شيعه اماميّه يا اثنا عشريّه است كه به دوازده امام معصوم اعتقاد دارند و امروزه لفظ شیعه به نحو مطلق به این فرقه ی حقّه اطلاق می شود.

برخي از اصحاب ملل و نحل فرقه هاي غلات(فرقه هايي كه در مورد اهل بيت(ع) غلو مي كنند) را هم از فِرق شيعه شمرده اند؛ ولي حقّ اين است كه اينها کافر بوده از جرگه ی مسلمين خارجند ؛ لذا آنها را نمی توان جزء فرقه های مسلمین شمرد.شیعیان حدود ۱۶ درصد از کل جمعیت مسلمانان را تشکیل می‌دهند. بزرگترین فرقه ی شیعه، شیعه جعفری یا شیعه اثناعشری یا شیعه امامیّه است که در اغلب کشورها کما بیش حضور دارند ولی بیشتر جمعیّت آن در کشورهای جمهوری اسلامی ایران، عراق، جمهوری آذربایجان، لبنان، افغانستان، پاکستان و کشورهای حاشیه ی خلیج فارس زندگی می‌کنند.بر اساس آمار سیا ورلد فکت‌بوک، ۸۹ درصد مردم ایران، ۶۰ تا ۶۵ درصد مردم عراق، ۳۰ درصد مردم کویت و ۱۶ درصد مردم امارات متحده عربی را شیعه ی دوازده امامی تشکیل می دهد. امّا آمار دقیقی از شیعیان لبنان، آذربایجان، عربستان سعودی، بحرین و قطر و سایر کشورها در دست نیست. همچنین طبق آمار، ۲۰ درصد مردم پاکستان شیعه هستند که بخشی از آنها بخصوص در کشمیر، اسماعیلی می باشند. بخشهایی از ترکیّه و سوریّه نیز علوی هستند که نوعی گرایش شیعی است.دومین فرقه ی مهمّ شیعه از نظر جمعیّت و تأثیرات فرهنگی، شیعه اسماعیلی است که به عنوان اقليتي ديني در بیش از بيست و پنج كشور، در آسيا، آفريقا، اروپا و آمريكاي شمالي پراكنده هستند؛ مهمترین تجمّع آنها در مناطقی از ايران ، عراق ، شام، يمن ، بحرين، افغانستان و شمال آفريقا می باشد.

سومین فرقه ی موجود شیعه در عصر حاضر زیدیّه است که عمدتاً در اطراف خلیج فارس سکنی دارند و محلّ تجمع اصلی آنها ظاهراً در کشور یمن می باشد. کشور یمن در جنوبی ترین منطقه شبه جزیره عربستان قرار دارد و سرزمینی است سبز و خرم. از لحاظ مذهبی حدود 45 درصد جمعیت یمن را پیروان مكتب زیدیه تشكیل مى‏دهند در حالیکه اهل سنّت که اغلب شافعی مذهبند 53 درصد و درصد اندکی هم شیعیان اسماعیلیه هستند. شیعیان و اهل سنّت یمن همگی محب و شیفته اهل بیت(علیهم السلام) هستند و آداب و رسوم مذهبی آنان بسیار مشابه به شیعیان دوازده امامی است. ولی با کمال تاسف در سالهای اخیر وهابیت در این کشور قدرتمند شده و تلاش دارد اصالت های فرهنگی و مشترکات مذاهب را تحت پوشش باورهای خود قرار دهد. اساسا یمنی ها اسلام خود را مدیون حضرت علی(ع) می دانند چون نخستین بار پیامبراعظم(ص) حضرت علی(ع) و چند نفر دیگر از صحابه را برای تبلیغ اسلام به یمن فرستادند. نکته جالب توجه اینکه از جمعیت 20 ملیونی یمن حدود 5 ملیون از سادات و ذریه پیامبر بوده که 90% آنها سادات حسنی و بقیه سادات حسینی اند.

از لحاظ تاریخی زیدیه به دو دسته زیدیان جارودی و زیدیان غیرجارودی تقسیم می شوند. جارودیان که علاوه بر اعتقاد به قیام و انقلاب، وابستگی و علقه شدید به اهل بیت(ع) داشته و اندیشه های شیعی در آنها پررنگ است و در مقایسه با اهل سنت، به شیعیان امامی نزدیک هستند، همواره جریان اصلی در میان زیدیه بوده اند. جریان دوم زیدیه که بیشتر حدیث گرا هستند، از لحاظ اعتقادی متشیع به حساب می آیند. حتی کسانی همچون ابوحنیفه هم که افکار انقلابی زید را می پسندید ولی در موراد دیگر همچون مسأله امامت با زید همراه نبودند نیز به همین معنا متشیع و زیدی به حساب آمده اند. این جریان در طول تاریخ وجود داشته ولی همیشه در اقلیت بوده اند و انعکاس چشمگیری در طول تاریخ جز در چند برهه نداشته‌اند.

شیعیان زیدیه جارودی به جانشینی بلافصل حضرت علی(ع) پس از پیامبر (ص) اعتقاد دارند و خلفای سه گانه راغاصب می دانند. آنها برای امامت، چهارده شرط قائلند که تقریبا همان شرایط ما برای ولی فقیه است الا اینکه امام باید از اولاد حضرت زهرا(س) باشد. آنها فقط برای پنج تن آل عبا قائل به عصمت هستند. در حوزه های علمیه ایشان، از روایات امام باقر (ع) و امام جعفر صادق (ع) بسیاراستفاده می شود. در کنار نهج البلاغه و صحیفه سجادیه، کتاب اربعین حدیث امام خمینی(ره) نیز تدریس می شود.

آنها مراسم عید غدیر و عاشورا را باشکوه برگزار می کنند. اعتقاد مردم یمن (خصوصا شیعیان زیدی) به ظهور منجی امام مهدی(عج) نیز بسیار قوی است به طوریکه در پنج سال اخیر، کتاب عصر ظهور نوشته شیخ علی کورانی، از پرفروشترین کتابها در کشور یمن بوده است.در حال حاضر تنها منبع موثق و معتبر فارسی درمورد عقاید زیدیه کتاب"درسنامه تاریخ وعقاید زیدیه" تالیف مهدی فرمانیان و سیدعلی موسوی نژاد از نشر ادیان می باشد.

از علمای معاصر زیدیه می توان علامه مجد الدین المؤیدی که با 100 سال عمر هم اکنون در قید حیات است را نام برد. او نماینده فعلی جریان زیدیه جارودی و صاحب تألیفات بسیار است و ساکن استان صعده، مرکز جریان جارودی زیدیه می باشد. عالم دیگری که در این منطقه ساکن است سید بدر الدین الحوثی است که از سادات طباطبایی و از علمای بنام و صاحب تألیف است. تألیفات او بسیار نزدیک با مکتب امامیه است مثلاً کتابی دارد به عنوان «من هم الرافضة» و در این کتاب تلاش می کند ثابت کند رافضی‌ها امامیه و پیروان امام صادق(ع) نیستند بلکه در مرحله اول، بنی امیه و دشمنان اهل بیت(ع) هستند و در تألیف دیگری با عنوان «آل محمد لیس کل ام?» به اثبات این مطلب می پردازد که سادات و اهل بیت(ع)، مقام بلندی داشته و دارند. ایشان در ایام جنگهای یمن در دهه 90 به ایران کوچ کرد و چند سالی در ایران به همراه فرزند خود حسین الحوثی میهمان بود و زندگی بسیار ساده و زاهدانه ای داشت.

رییس جمهور کنونی یمن،دوازده سال رئیس جمهور یمن شمالی بود و از سال 1990 میلادی كه اتحاد دو بخش شمالی و جنوبی یمن شكل گرفت، 19 سال است رئیس جمهور یمن متحد است(جمعا 31سال). هر چند در ظاهر در خانواده ای زیدی مذهب به دنیا آمده ولی حكومت او رویكردى سكولار دارد و اساسا حكومت دینى نیست بلكه به نوعى برخلاف دین اسلام به ویژه مذهب شیعه فعالیت می کند. او فارغ‌التحصیل دانشگاه نظامی بغداد بوده و با اعضای حزب بعث و صدام معدوم، روابط ویژه‌ای داشته است و به صدام صغیر معروف می باشد. دیکتاتور یمن که "علی عبدالله صالح" از سى سال پیش به پشتوانه سعودى‏ها در رأس حكومت یمن قرار گرفته، مذهب زیدیه را به حاشیه رانده، و دست سلفى‏هاى را برای بسط نفوذشان در یمن بازگذاشته است و به نوعى یمن را به حیاط خلوت سیاسى و مذهبى عربستان تبدیل كرده است. بعد از اینكه وهابیت سلفى با حمایت عربستان در یمن قدرت و پایگاه پیدا مى‏كنند، اغلب دانشگاه‏ها و حوزه‏هاى علمیه دینى زیدیه به حاشیه مى‏روند و فعالیتشان محدود مى‏شود. به میراث فكرى و فرهنگى ائمه زیدیه كمتر توجه می شود در مقابل کتابهای وهابیت به فور در یمن منشر و توزیع می شود. صعده مركز گرایش زیدی جارودی، با وجود اهمیّت چندجانبه و استراتژیکی که دارد، در حاشیه قرار مى‏گیرد. این تبعیض مذهبی و سیاسی خلاء عمیقی را در منطقه ایجاد می کند و تبدیل به بستری می شود برای شکل گیری تحولی عمیق در تاریخ سیاسی معاصر یمن.

زیدیه در تاریخ اسلام، از چند جهت مورد توجه‌اند:

1-رهبری جنبش‌های ضد اموی و عباسی: بخش مهمی از نهضت‌های شیعی ضد اموی- عباسی توسط زیدیان رهبری شده است. قیام زید بن علی در کوفه، یحیی بن زید در خراسان، نفس زکیه (محمد بن عبدالله بن حسن بن امام حسن (ع)) در مدینه، ابراهیم بن عبدالله (برادر نفس زکیه) در بصره، شهید فخّ (حسین بن علی بن حسن بن حسن بن امام حسن (ع)) در مدینه؛ ابن طبا طبا در کوفه (سال 199 ه ق) و ...

2-دولت‌های شیعه زیدی : 3 دولت معروف زیدی‌ها در تاریخ اسلام، عبارتند از:

1-2- دولت ادریسیان در مغرب اسلامی : ادریس بن عبدالله بن حسن بن امام حسن (ع) پس از حضور و شکست قیام شهید فخّ، به شمال آفریقا گریخت و با حمایت پاره‌ای از قبائل آن منطقه، دولت ادریسیان را در 172 ه.ق بنا نهاد. این دولت، تا سلطه دولت فاطمیان بر مغرب دوام یافت و از سال 305 ه.ق تحت الحمایه دولت فاطمی شد و بالاخره در سال 375 ه.ق کاملا منقرض گردید.

2-2- دولت علویان در طبرستان: این سلسله با داعی کبیر (از نوادگان زید) در 250 ه.ق آغاز شد و مناطقی چون آمل، ساری و گرگان را در برگرفت. پس از او داعی صغیر (م 278 ه.ق) و ناصر اطروش (م 304 ه.ق) و آخرین سلسله، حسن بن قاسم مقتول در 316 ه.ق بود. بدین گونه سلسله علویان طبرستان، شصت واند سال ادامه یافت.

3-2- دولت علویان یمن: این سلسله، حدود هزار سال ادامه یافت. در جستار دوم این سلسله، به ایشان پرداختیم.

3-دیدگاه‌های کلامی - فقهی زیدیه: زیدیان از فرقه‌های مطرح در مذاهب اسلامی‌اند. آثار و نگاشته‌های عالمان زیدی، از قرن دوم هجری تا کنون، مجموعه‌ای مهم و قابل اعتنا در میراث اسلامی است. (ر.ک. مقاله معرفی آثار منتشر شده زیدیه، نشریه هفت آسمان، ش 14/161)

3-1- زیدیان، چه باورهایی دارند؟

در میان عقاید زیدیه، غیر از باورهای شایع و فراگیر در میان فرق و مذاهب اسلامی، چند باور خاص دیده می‌شود که در تمامی فرقه‌های زیدیه مشترک می‌نماید:

•باور به عدل الهی

•باور به اختیار انسان و نفی جبر

•تاکید بر اصل امر به معروف و نهی از منکر

•اعتقاد به امامت امامان علی(ع) ، حسن(ع) و حسین(ع)

•امامت پس از امام حسین(ع)، در فرزندان امام حسن (ع) یا امام حسین (ع) است.

•دعوت و قیام، از شرایط «امام» است (علاوه بر شرایط عمومی چونان: عدالت، دانایی دینی و ...). این نکته، از اصول بسیار مهم در تفکر سیاسی زیدیه است.

•باور به ظهور مهدی(ع)

•نفی تقیّه (کتمان مذهب و باور دینی)

3-2- تفاوت عقاید زیدیان، چشمگیر است

اگر باورهای فوق، حلقه مشترک «مذهب زیدیه» است. اختلافات عقاید زیدیان بسیار گسترده و فراوانند؛ از جمله:

•آیا امامت امام علی(ع) به نصّ صریح پیامبر (ص) بوده است؟ در میان زیدیان، فرقه جارودیه این دیدگاه را دارند . و با این نگرش، خلفای اول و دوم را تکفیر یا تفسیق می‌کنند. اما برخی از فرقه‌های دیگر زیدیه، چنین باوری را ندارند (فرقه بتریّه یا صالحیّه و ....)

•آیا امامت مفضول با وجود افضل مجاز است؟ پاسخ فرقه‌های زیدیه، به این پرسش یکسان نیست. جارودیه آن را پذیرا نیستند. اما فرقه‌های بتریّه (یا صالحیه) و یا فرقه سلیمانیه آن را می‌پذیرند و در نتیجه، خلیفه اول و دوم را با همین نگرش، تایید می‌کنند.

•آیا تعدد امام در زمان واحد مجاز است؟ این پرسش، به ویژه در شرایط استقرار دولت‌های متعدد زیدی جدی‌تر مطرح شد، و موافقان و مخالفان بنامی دارد.

•مهدی منتظر چه کسی است؟ در حالی که در مواردی فرقه‌های زیدیه، تحت شرایط سیاسی - اجتماعی به ظهور مهدی باورمند شده بودند، چونان تطبیق آن بر نفس زکیه (محمد بن عبدالله بن حسن بن امام حسن) و یا امام حسین بن قاسم عیانی (م 404 ه.ق) و ...

در مورد فرد اخیر (که از امامان علوی یمن بود) فرقه‌ای به نام حسینیّه در یمن به وجود آمد که تا چندین قرن دوام داشت و معتقد بودند که او مهدی موعود است و... (ر.ک. مقاله: مهدویت و فرقه حسینیه زیدیه، سید علی موسوی‌نژاد، نشریه هفت آسمان، ش 27/127)

اما بخش عمده‌ای از فرقه‌های زیدیه اعتقاد دارند که مهدی(ع) هنوز به دنیا نیامده است و در آینده ظهور خواهد کرد.

•اعتقاد به رجعت و خصایل خاص امامان: در حالی که پاره‌ای از فرقه‌های زیدیه چونان جارودیه، به رجعت و یا علم غیب و خصایل منحصر در امامان، باورمندند. برخی دیگر از فرقه‌های زیدی چونان باوری را ندارند.

از مجموع نکات فوق، می‌توان دریافت که در میان فرقه‌های زیدی، «فرقه جارودیه» آن مذهب به شیعه دوازده امامی (امامیه) نزدیک‌ترند. شیعیان زیدی یمن، به این گرایش زیدی متصل هستند.

معرفی منابع برای مطالعات تکمیلی در موضوع زیدیه شناسی

از آنجا که این سلسله یادداشت‌ها، با انگیزه‌ی دریافت حوادث سیاسی یمن، نگاشته می‌شوند، به همین مختصر بسنده می‌کنیم. برای مطالعات اجمالی در زمینه «زیدیه» به نوشته‌های زیر می‌توانید مراجعه کنید:

1- زیدیه، تاریخ و عقاید، مهدی زمانیان و سید علی موسوی‌نژاد، نشر ادیان، 1386

2-تاریخ فرق اسلامی، حسین صابری، ج 2، انتشارات سمت، 1383

3-دولت زیدیه در یمن، حسن خضیری احمد، احمد بادکوب، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1380

و برای مطالعات تفصیلی تر ، سه حوزه منابع معرفی می شوند :

الف) کتاب‌ها و نگاشته‌هایی که در زمینه فرق و مذاهب اسلامی، نوشته شده‌اند؛چونان: مقالات الاسلامیین، ملل و نحل، فرق الشیعه، المقالات و الفرق، الفصل و ...

ب‌)کتاب‌ها و مقالات که در خصوص «زیدیه» نوشته شده‌اند و از آن جمله:

الزیدیه قراءة فی المشروع و بحث عن المکوّنات، عبد الله بن محمد حمیدالدین، صفاء، 1424

الزیدیه فی موکب التاریخ، جعفر سبحانی، دارالاضواء

الزیدیه نظریه و تطبیق، علی بن عبدالکریم الفضیل شرف الدین، بیروت، 1412

ج‌)کتاب‌ها و آثار مولفان زیدی مذهب: در دهه‌های اخیر، آثار فراوانی از مولفان زیدیان - چه در یمن و چه در کشورهای دیگر- به چاپ رسیده است. پاره‌ای از آن را در تراث الزیدیه (سید علی موسوی نژاد، مرکز ادیان و مذاهب 1384) مولفات الزیدیه (سید احمد حسینی اشکوری، مکتبه نجفی مرعشی، قم 1413) و ... می‌توان دید.

جهت مطالعه بيشتر رجوع شود به:فرق و مذاهب كلامي ، استاد علي رباني گلپايگاني.تاریخ شیعه و فرقه های اسلام، دکتر محمّد جواد مشکورتاریخ شیعه، علامه محمد حسین مظفّرتاریخ اندیشه های کلامی در اسلام، عبدالرحمن بدوی بنیادهای کیش اسماعیلیان، برنارد لوئیساسلام نیز از حقیقت جویان می خواهد که اصول اسلام را با عقل و برهان بپذیرند. اگر کسی به دین حق راه یافت ، نوبت آن می رسد که از بین مذاهب آن دین ، مذهب حق را بیابد ؛ مثلا اگر کسی كه دریافت اسلام دین حق است ، باید در مورد حقّانیّت مذاهب شیعه و سنّی تحقیق کند ؛ تا مذهب حق را یافته و از آن تبعیّت نماید.

پرسمان دانشجویی