جايگاه علمي ائمه | کتابخانه مجازی الفبا

سلام عليكم جايگاه علمي ائمه بخصوص امام پنجم و ششم، آيا منحصر به مباحثديني و فقهي بوده يا اينكه علوم پايه و ... را نيز شامل ميشده؟ در اينصورت چه آثاري در اين زمينه ها بعنوان مصداق باقيمانده؟(جداي از اسنادي كه به مركزيت علمي جلسات ايشان اشاره دارد) متشكرم

پاسخ: در پاسخ به سوال شما توجه به مطالب ذيل لازم است:

شأن امام ، شأن هدايتگري است نه شأن تدريس علوم پايه يا طبابت و مهندسي و صنعتگري و امثال اين امور. اگر بنا بود كه ائمه (ع) به سبك دانشمندان علوم تجربي اقدام به بيان و نوشتن و تدريس دانسته هاي خود در باب عالم هستي نمايند در آن صورت هر امامي تمام عمرش را بايد صرف همين علوم دنيوي مي كرد در حالي كه او براي امر ديگري آمده است. علوم دنيوي را اوّلاً خود بشر به مرور زمان و متناسب با نياز خود به دست مي آورد و ثانياً بود و نبود آنها نيز نقشي در سعادت حقيقي انسان ندارد ؛ بلكه حتّي برخي انديشمندان در ملل مختلف بر اين باورند كه اين علوم با رويكرد سكولاري كه پيدا نموده اند بشر را به بيراهه مي برند لذا در دهه هاي اخير بحث تأسيس علوم تجربي ديني به جدّ مطرح شده است. امّا اغلب علوم خاصّ الهي كه انبياء و اهل بيت(ع) براي بشر به ارمغان آورده اند اوّلاً جز از راه تعليم الهي معصوم ، قابل دست يابي نيستند. ثانياً اين معارف و علوم الهي ، تنها ضامن سعادت حقيقي و ابدي انسان مي باشند ؛ لذا در اولويّت بيان قرار دارند. وقتي به تاريخ اهل بيت (ع) نظر مي كنيم مي بينيم كه اين بزرگواران به خاطر محدوديّتهاي ايجاد شده از سوي حكومتهاي ظالم براي بيان معارف الهي نيز با كمبود وقت مواجه بودند لذا وقت آن نبود كه به امور غير ضروري مانند علوم پايه بپردازند. البته هرچند ائمه به طور مستقيم به بررسي علوم پايه نپرداخته اند (چراكه شان و وظيفه ائمه اطهار عليهم السلام هدايتگري است نه پرداختن به اينگونه مسائل دنيوي.) امّا چنين هم نبوده كه ائمه(ع) از علوم دنيوي چيزي براي بشر نگفته باشند.

بنيانگذار علم شيمي نوين جابر بن حيّان شاگرد امام صادق(ع) است كه امروزه به نام پدر علم شيمي شناخته مي شود. و علم شيمي بزرگترين نقش را در رشد علم زيست شناسي و علم پزشكي داشته است. همچنين گفته شده كه از امام صادق (ع) هم ، رساله‌اي در علم شيمي تحت عنوان «رسالة في علم الصناعة و الحجر المكرم» باقيمانده كه دكتر «روسكا» آن را به زبان آلماني ترجمه و در سال 1924 تحت عنوان «جعفر صادق امام شيعيان ، كيمياگر عربي» در «هايدبرگ» به چاپ رسانده است.

همچنين هزاران آموزه از مطالب طبّي از ائمه(ع) به يادگار مانده كه هر جمله از آنها قابليّت اين را دارند كه موضوعات تحقيق علمي شوند. حجّة الاسلام ري شهري اين احاديث گهربار را در دو جلد قطور به نام احاديث پزشكي گرد آورده و به طبع رسانده اند.

پيامبر(ص) هنگام ساخت مسجد النبي در مدينه دستوري محاسباتي به سازندگان داد كه در قرن چهارم رياضيدان بزرگ اسلامي ، ابوالوفاي بوزجاني با استفاده از آن دستور العمل نبوي ، قانون تانژانت را در علم مثلثات كشف نمود.

ابوالاسود دوئلي شاگرد امام علي (ع) اوّلين كسي است كه به تعليم امير المومنين(ع) علم دستور زبان (صرف و نحو) را در زبان عربي ابداع نمود. آنگاه غير عربها نيز اين شيوه را در زبان خود به كار بستند.

آيات و روايات پر اند از حقايقي در باب آسمانها و زمين و طبيعت كه چند جلد از كتاب بحارالانوار را به خود اختصاص داده اند.

مطلب مهم ديگري كه در مورد جنبه ي علمي اهل بيت(ع) بايد مد نظر قرار گيرد اين است كه مردم آن زمان افراد قابلي براي درك علوم اهل بيت نبودند. شاهد اين مطلب آن است كه امير المومنين (ع) در جمع عمومي فرمودند:« أَيُّهَا النَّاسُ سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي فَلَأَنَا بِطُرُقِ السَّمَاءِ أَعْلَمُ مِنِّي بِطُرُقِ الْأَرْض . اي مردم قبل از آنكه مرا از دست بدهيد از من بپرسيد چرا كه من راههاي آسمان را بهتر از راههاي زمين مي شناسم.»( نهج‏البلاغة: خطبه ي 189) گفته اند يكي از حاضران پرسيد يا علي! تعداد موهاي سر من چند است؟ آري اهل بيت(ع) مبتلا به چنين افرادي بودند كه به جاي پرسيدن از اسرار طبيعت و كنه حقيقت از تعداد موي سر خود مي پرسيدند.

امام باقر(ع) فرمودند:«... وَ لَمْ يَجِدْ جَدِّي أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع حَمَلَةً لِعِلْمِهِ حَتَّى كَانَ يَتَنَفَّسُ الصُّعَدَاءَ وَ يَقُولُ عَلَى الْمِنْبَرِ سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي فَإِنَّ بَيْنَ الْجَوَانِحِ مِنِّي عِلْماً جَمّاً هَاهْ هَاهْ أَلَا لَا أَجِدُ مَنْ يَحْمِلُهُ أَلَا وَ إِنِّي عَلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَة ... . جدّم اميرالمومنين(ع) حاملي براي علم خود نمي يافت ؛ لذا مثل كساني كه نفس تنگي دارند نفس مي كشيد ، و بر بالاي منبر مي گفت از من بپرسيد قبل از آنكه مرا از دست بدهيد ؛ همانا درون سينه ي من علم فراواني انباشته است. آه آه ، آگاه باشيد كه حمل كننده اي براي آن نمي يابم ؛ آگاه باشيد كه من حجّت بالغه ي خدا بر شما هستم. ( يعني با وجود من حجّت بر شما تمام است) »(بحارالأنوار ،ج3 ،ص224)

همچنين حضرتش به كميل ابن زياد نخعي فرمود:« هَا إِنَّ هَاهُنَا لَعِلْماً جَمّاً ــ‌ وَ أَشَارَ بِيَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ ــ‌ لَوْ أَصَبْتُ لَهُ حَمَلَةً بَلَى أَصَبْتُ لَقِناً غَيْرَ مَأْمُونٍ عَلَيْهِ مُسْتَعْمِلًا آلَةَ الدِّينِ لِلدُّنْيَا وَ مُسْتَظْهِراً بِنِعَمِ اللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ وَ بِحُجَجِهِ عَلَى أَوْلِيَائِهِ أَوْ مُنْقَاداً لِحَمَلَةِ الْحَقِّ لَا بَصِيرَةَ لَهُ فِي أَحْنَائِهِ يَنْقَدِحُ الشَّكُّ فِي قَلْبِهِ لِأَوَّلِ عَارِضٍ مِنْ شُبْهَةٍ أَلَا لَا ذَا وَ لَا ذَاكَ أَوْ مَنْهُوماً بِاللَّذَّةِ سَلِسَ الْقِيَادِ لِلشَّهْوَةِ أَوْ مُغْرَماً بِالْجَمْعِ وَ الِادِّخَارِ لَيْسَا مِنْ رُعَاةِ الدِّينِ فِي شَيْ‏ءٍ أَقْرَبُ شَيْ‏ءٍ شَبَهاً بِهِمَا الْأَنْعَامُ السَّائِمَةُ كَذَلِكَ يَمُوتُ الْعِلْمُ بِمَوْتِ حَامِلِيهِ . بدان كه در اينجا علم فراواني است ــ و اشاره فرمودند به سينه ي خود ــ كاش حاملي براي آن مي يافتم . آري افراد باهوشي را مي يابم كه بر علم امين نيستند و دين را وسيله ي دنيا خواهي قرار مي دهند و با نعمتهاي الهي براي بندگانش اظهار فضل مي كنند و با حجّتهاي خدا بر اوليايش فخر مي فروشند. برخي نيز افراد فرمانبردار و اميني براي حاملان حقيقت هستند ولي بينايي و ژرف انديشي لازم را در شناخت حقيقت ندارند ، كه با اوّلين شبهه اي شك و ترديد در دلشان ريشه مي زند ؛ پس نه آنها و نه اينها ، سزاوار آموختن دانش هاي فراوان من نمي باشند.

يا فرد ديگري كه سخت در پي لذّت بوده و اختيار خود را به دست شهوت داده است ؛ يا آن كه در ثروت اندوزي حرص مي ورزد ؛ هيچ كدام از آنان نمي توانند از دين پاسداري كنند ، و بيشتر به چهارپايان چرنده شباهت دارند ؛ و چنين است كه دانش با مرگ دارندگان دانش مي ميرد.» (خطبه 147 نهج البلاغه)

همچنين علوم تجربي همواره در بسترهاي خاصّي رشد مي كنند و همواره رو به كمال مي روند ؛ گويي به تدريج كشف شدن در بطن آنها نهفه است.اگر امام(ع) مي خواست نظريّه ي درست در مورد فيزيك را بدهد يا در باره آن كتابي تاليف كند يقيناً هيچكدام از نظرات كشف شده ي امروزي را نمي دادند. چون همه ي اين نظرات ناقص بوده در حال تكاملند. زماني فيزيك نيوتني بر جهان علم حاكم بود و الآن نسبيّت عامّ و خاصّ انيشتين و مكانيك كوانتوم. فردا نيز يقيناً نظريّه اي كاملتر از اينها جاي اينها را خواهد گرفت.كما اينكه هم اكنون نيز فيزيكدانها در پي نظريّه ي جايگزين مي گردند ؛ و از هم اكنون نام آن نظريّه ي احتمالي را نظريّه ي وحدت گذاشته اند. حال اگر امام(ع) مي خواست به فرض ، همين نظرات فيزيكي فعلي را به كسي بياموزد آيا كسي وجود داشت كه بتواند آنها را بياموزد ؟؟!! باهوشترين انسانهاي امروزي با اينهمه سابقه ي تاريخ علم ، براي درك اين علوم ، حدود بيست سال زمان صرف مي كنند ، حال امام (ع) چگونه بايد اينگونه مطالب را به افرادي مي گفتند كه اجدادشان تازه دست از دختر كشي برداشته بودند.جابر بن حيّان كه باهوشترين شاگرد امام در امور علمي بود يك هزارم علوم جديد را هم نمي توانست بفهمد كجا رسد كلّ آن را و بلكه بالاتر از آن را. لذا امام (ع) اين علوم را هم تا آنجا كه مردم ظرفيّت داشتند بيان نموده اند ؛ بلكه آنچه بيان نموده اند بيش از فهم آنها و بيش از فهم ماهاست. آيا ما انسانهاي امروزي توانسته ايم پرده از اسراري كه در روايات پيش گفته آمده است برداريم. بلي مقداري از اسرار و علمي و فلسفي اين روايات ، در حكمت متعاليه ي ملاصدرا و علوم تجربي فعلي راز گشايي شده ولي بسياري از جنبه هاي علمي آنها هنوز نامكشوف مانده است.پس مشكل عدم بيان آن از سوي امام نيست بلكه مشكل از اطرافيان بود كه قابليّت لازم براي دريافت فيض را نداشتند. و مشكل از ماست كه فرمايشات گوهربار آن بزرگان را موضوع تحقيقات خود قرار نمي دهيم تا پرده ها از اسرار عالم براي ما آشكار شود. مشكل اساسي ازخودباختگي انديشمندان علوم تجربي ما در مقابل غرب بوده و هست كه مانع از پرداختن به منابع خودي شده است.

با توجه به نكاتي كه ذكر شد روشن مي شود كه اولا هدف اصلي ائمه معصومين عليهم السلام رساندن بشر به كمال واقعي بوده و اين امر را با هزاران روايتي كه از آنان باقي مانده به ما رسانده اند و ثانيا اينگونه هم نبوده است كه از آن بزرگواران در رابطه با علوم ديگر چيزي به ما نرسيده باشد بلكه آن حضرات در حد توان و ضرورت و به اقتضاي فهم و درك مردم آن زمان برخي مسائل از علوم و فنون پايه را بيان كرده اند.

پرسمان دانشجویی