کسب و کار | کتابخانه مجازی الفبا

شيوه معصومان در كسب معيشت چگونه بوده است؟

پاسخ: امامان معصوم گرچه امام و رهبر مردم بودند و مي توانستند از حق و حقوقي كه خداوند براي آنان قرار داده استفاده كنند ولي با اين حال, كار مي كردند و ثروت به دست مي آوردند و زندگي را از اين راه اداره مي كردند و از همين ثروتها در راه خدا انفاق مي كردند. كه در ذيل به برخي از اين موارد اشاره مي شود:

پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله پيش از هجرت و به خصوص در زمان قبل از بعثت به چوپاني و تجارت مشغول بوده است، در سيره‏ى ابن‏هشام حديثى نقل شده كه پيامبر(ص) فرمود: ... من هم گوسفند مى‏چراندم، (سيره‏ى ابن هشام، ج 1، ص 176، چاپ مصر). اما پس از هجرت، پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله كشاورزى و باغبانى داشتند. پس از آن كه حضرت از مكه به مدينه هجرت كردند، مردم مدينه زمين‏هايى را به ايشان اهداء كردند و رسول خدا(ص) در آن زمين‏ها كشاورزى و باغبانى مى‏كردند. پس از آن كه مسلمانان در دفاع از اسلام، با دشمنان درگير شدند، ثروت‏هاى زيادى به دست مسلمانان افتاد. اين ثروت‏ها دو قسم بودند. برخى از آن‏ها بدون اين كه جنگى صورت بگيرد، در اختيار مسلمانان قرار مى‏گرفت. اين‏گونه ثروت‏ها كه بدون درگيرى به دست مى‏آمد، به نص قرآن، حقّ خاصّ پيامبر بود و در اختيار آن حضرت قرار مى‏گرفت، مانند فدك، سرزمين‏هاى بنى‏نضير و دو قلعه از قلعه‏هاى خيبر به نام وطيح و سلالم. پيامبر اسلام در اين باغ‏ها و زمين‏ها به كشاورزى مى‏پرداخت و با درآمد آن‏ها، زندگى خود و خاندان خود را اداره مى‏كرد و با بقيه‏ى درآمد آن باغ‏ها و زمين‏ها براى مسلمانان تداركات جنگى تهيه مى‏كرد. همچنين به علاوة اين زمين‏ها و قلعه‏ها، يكى از عالمان يهودى به نام مُخَيريق هفت باغ خود را به پيامبر بخشيد و به جنگ احد رفت و در دفاع از اسلام و پيامبر به شهادت رسيد. اين هفت باغ كه به عنوان «عوالى» معروف بودند، در اختيار پيامبر قرار گرفت و آن حضرت در اين باغ‏ها هم كار مى‏كردند. (سيره‏ى حلبيه، ج 3، ص 361، س 3، محشّى به سيره‏ى نبويّه، سيد احمد زنى دحلان). علاوه بر اين‏ها خُمس سرزمين‏هايى كه با لشكركشى فتح مى‏شد، متعلق به شخص پيامبر بود و آن حضرت در آن زمين‏ها هم مى‏توانست كشاورزى كند.

رواياتى نيز آمده كه نشان مى‏دهد پيامبر اكرم(ص) و على(ع) كشاورزى مى‏كردند و باغ داشتند. به عنوان مثال حديث دوم، چهارم و پنجم از باب 9 جلد 12 وسايل‏الشيعه، صفحه 22 و كتاب التجارة، ابواب مقدمات و نيز حديث 1 و 2، باب 10 دلالت دارند كه پيامبر و على(ع) كشاورزى و باغبانى مى‏كردند. در همين باب 10، در حديث سوم آمده است: (ما فى الاعمال شى‏ءٌ اَحبُّ الى‏اللّه‏ من الزراعة و ما بَعَثَ‏اللّه‏ُ نبيّاً الاّ زرّاعاً الاّ ادريس فانّه كان خيّاطاً( چيزي براى خدا محبوب‏تر از كشاورزى نيست و خداوند جز ادريس كه خياط بود، همه پيامبران را كشاورز مبعوث ساخته است . اين حديث هم مى‏رساند كه همه پيامبران كشاورزى مى‏كرده‏اند. البته توجه داشته باشيم كه پيامبر(ص) و على(ع) با اين كه كار مى‏كردند و درآمد به دست مى‏آوردند، خودشان از اين درآمدها بسيار كم استفاده مى‏كردند، و آنرا در راه خدا مصرف مى‏كردند.

همچنين در مورد اميرالمؤمنين حضرت علي عليه السلام نقل شده كه با دسترنج خود يك هزار نفر برده خريد و آزاد كرد .(وسايل الشيعه ج 12, ص 22 باب 9 ح اول, ابواب مقدمات تجارت). خريد اين همه برده و آزاد كردن آنها نشان مي دهد كه حضرت علي(ع) خودش كار مي كرده و در آمد داشته است. حضرت علي(ع) مي توانست از بيت المال بخورد و از حقوقي كه خداوند براي او قرار داده بود استفاده كند ولي آن حضرت با درآمد شخصي خود زندگي مي كرد.در روايتي آمده است كه علي(ع) فرمود: خداوند به حضرت داوود وحي كرد كه تو بنده خوبي هستي اگر از بيت المال نخوري و با دسترنج خود زندگي بكني، حضرت داوود به خاطر اين تذكر خداوند، چهل روز گريه كرد و پس از آن حضرت داوود به دست خود زره درست مي كرد و مي فروخت. حضرت داوود 360 زره بافت و به 360000 درهم فروخت و در نتيجه صاحب اموال زيادي شد و از بيت المال بي نياز گرديد. (همان، ح3) آيا حضرت علي(ع) كه اين داستان را نقل مي كند، مي شود كه خودش خلاف آن را عمل بكند؟! حضرت علي(ع) با تلاش و كوشش خود، نخلستانهايي احداث كرد، چاههايي كند، قناتهايي راه انداخت و از درآمد اينها زندگي بني هاشم را اداره مي كرد كه هم اكنون نيز بعضي از اين چاهها و نخلستانها بعد از گذشت قرنها باقي مانده مثلا در مدينه منوره جايي است معروف به محل چاههاي علي يا نخلستانهاي علي.

در رواياتي ديگر آمده است كه علي(ع) بيل مي زد و زمينها را آباد مي ساخت و نعمتهاي نهفته در دل زمينها را بيرون مي آورد. (وسائل ج 12 ص 22، باب 9، ح 2؛ امام علي و اقتصاد، محمد دشتي، ص 390، مجموعه الگوهاي رفتاري شماره 3). علي(ع) فرمود: «من وجد ماء و ترابا ثم افتقر فأبعد الله» (همان, ص 24 ح 13) هر كس آب و خاك داشته باشد و فقير باشد خداوند او را از درگاه خود دور مي كند. امام باقر(ع) فرمود: مردي حضرت علي(ع) را ديد و گفت: يا علي! اين بار, چه باري است؟ علي(ع) فرمود: اين ها يكصد هزار نهال خرما است و مي روم تا بكارم. و آن حضرت همه آن هسته ها را كاشت و همه اش نهال شدند. (همان, باب 10 ص 25 ح 1).

توجه به اين نكته داشته باشيم كه پس از وفات پيامبر اسلام, مخالفان حضرت علي و دستگاه خلافت تلاش كردند تا بني هاشم و در رأس آنان حضرت علي و فاطمه زهرا عليهما السلام در تنگناي شديد اقتصادي قرار بدهند تا بتوانند بر ضد آنان كار بكنند و براي همين منظور فدك و بسياري از ثروت هايي را كه متعلق به فاطمه زهرا بود گرفتند و اگر ثروتهايي را كه حضرت فاطمه داشت نمي گرفتند, بني هاشم به راحتي زندگي مي كردند و روي همين باغات و مزارع كار مي كردند. حضرت علي(ع) وقتي با اين محاصره اقتصادي مواجه شد, دست به كار شد و باغات و مزارعي را احداث كرد و بني هاشم از محاصره اقتصادي نجات يافتند. (امام علي و اقتصاد, ص 104).

حضرت علي(ع) پس از خود، ثروتهايش را وقف بني هاشم كرد و پسرش امام حسن(ع) را سرپرست و متولي موقوفات قرار داد و پس از امام حسن, امام حسين و پس از امام حسين اولاد آن حضرت را به عنوان متوليان اين موقوفات معرفي كرد و اين متوليان در همين باغات و اراضي موقوفه مشغول به كار بودند. ( زندگاني حضرت مجتبي, عمار زاده, ص 338 چاپ 1337 شمسي). حضرت فاطمه زهرا هم ثروتهاي خود را وقف بني هاشم كرد و حضرت علي, پس از او امام حسن و پس از او امام حسين و اولاد او را متولي اين موقوفات كرد. براي نمونه به يكي از اين وقف نامه ها و وصيتنامه ها اشاره مي كنيم: در نهج البلاغه فيض السلام جزء پنجم شماره 24 چنين آمده است:

اين است آنچه كه بنده خدا علي بن ابي طالب پيشواي مؤمنان درباه دارايي خود به آن فرمان داده, براي به دست آوردن رضاي خدا تا بسبب آن مرا به بهشت داخل نمايد و بر اثر آن آسودگي آخرت را به من عطا بفرمايد. (در بخشي از اين وصيتنامه آمده است:) پس از من, حسن بن علي سفارش مرا انجام مي دهد. از مال و داراييم بطور شايسته در نيازمنديهاي خود صرف مي كند و به مستحقان مي بخشد و اگر براي حسن پيشامدي نمود و حسين زنده است, وصي من پس از حسن, حسين است و سفارشم را مانند او انجام مي دهد...

اين وصيتنامه و وقفنامه طولاني است و در نهج البلاغه هم چند بند آن را آورده و ما از آن چند بند چند سطر را آورديم و اگر مي خواهيد همه اين وصيتنامه و وقفنامه را ملاحظه بكنيد مي توانيد به كتاب وسانل الشيعه ج 13 ص 312 ج 4 كتاب الوقوف و الصدقات باب 10 مراجعه كنيد. وسائل الشيعه به نقل از تهذيب شيخ طوسي همه وصيتنامه را ذكر كرده است و بسيار طولاني است. اين وصيتنامه نشانگر ثروت و دارايي حضرت علي است كه همه اش با كار و زحمت آن بزرگوار به دست آمده و در راه خدا بعد از خودش وقف شده است. و همچنين نشان مي دهد كه حضرت امام حسن(ع) مسؤول و متولي اين دارايي ها است و اين دارايي ها وقف است بر اولاد علي و فاطمه عليهم السلام.

بعد از اميرالمؤمنين، امام حسن(ع) هم در اين باغات و مزارع كار مي كردند و امام حسين(ع) هم متولي و مسئول اين ثروتها بود و روي آنها كار مي كرد. و بعد از امام حسين (ع) نيز امام سجاد (ع) متولي اين امر شد.

حضرت امام باقر(ع) هم با اينكه متولي و سرپرست موقوفات بود و با اينكه امام مردم بود و مي توانست از حق و حقوقي كه خداوند برايش در نظر گرفته استفاده كند ولي با اين حال كار مي كرد. در اين باب به يك روايت اشاره مي كنيم: امام صادق(ع) فرمود: محمد بن منكدر مي گفت: من گمان نمي كردم كه امام زين العابدين كسي برتر از خود را به يادگار بگذارد تا اينكه پسر او محمد بن علي را ديدم, من خواستم او را موعظه كنم ولي او مرا موعظه كرد. ياران محمد بن منكدر گفتند: چطور تو را موعظه كرد؟ گفت: روزي در ساعاتي كه هوا گرم بود به اطراف مدينه رفتم. محمد بن علي(يعني امام باقر) با من بر خورد كرد در حاليكه به دو نفر تكيه كرده بود و با آن حال از مدينه براي كار بيرون آمده بود. در دلم گفتم شگفت آور است پيرمردي از قريش در اين ساعت گرم و با اين وضعيت براي كار دنيا بيرون آمده است. من بايد او را موعظه كنم.به او نزديك شدم، سلام كردم و او هم در حالي كه عرق مي ريخت، جواب سلام را داد. گفتم: خداوند تو را اصلاح كند اين چه وضعي است؟! پيرمردي از پيران قريش در اين هواي گرم و با اين حالت در طلب دنياست، آيا اگر در اين حال به ملاقات خداوند بروي چه خواهي گفت؟! محمدبن علي گفت: اگر در اين حال مرگم فرا رسد در اطاعت خدا مرده ام. من با اين كار، خودم و خانواده ام را از تو و از مردم بي نياز مي كنم و من از آن لحظه مي ترسم كه در حال گناه باشم و مرگم فرا رسد و گر نه در حال كار مُردن، در حال عبادت مُردن است. به او گفتم: خدا تو را رحمت كند درست گفتي. من خواستم تو را موعظه كنم ولي تو مرا موعظه كردي. (وسايل الشيعه ج 12 ص 9 باب 4 ح 1 كتاب التجاره، ابواب مقدمه) اين مي رساند كه امام باقر(ع) نيز شخصا كار مي كردند.

امام صادق(ع) هم مانند امام باقر گرچه متولي و مسئول موقوفات پيامبر، علي و فاطمه عليهم السلام بود ولي با اين حال شخصا بيل به دست مي گرفت و كشاورزي مي كرد و گاهي هم از طريق مضاربه ثروت به دست مي آوردند. عبدالاعلي مي گويد: در اطراف مدينه، در يكي از راهها در هواي گرم تابستان امام صادق(ع) را ديدم و گفتم: فداي تو بشوم تو با اين مقام و عظمت چطور در اين روز گرم خود را به مشقت انداخته اي؟! امام فرمود: اي عبدالاعلي! آمدم كار بكنم و روزي حلال به دست آورم تا از مانند تو بي نياز گردم.(وسايل ج 12 ص 10 ح 2) ابو عمرو شيباني مي گويد: روزي امام صادق(ع) را در هواي گرم ديدم كه بيل گرفته؛ روپوش سفتي هم پوشيده بود، در باغ خود كار مي كرد و عرق مي ريخت، گفتم: فدايت شوم بيل را به من بده تا من به جاي تو كار كنم. امام فرمود: من دوست دارم كه انسان براي اداره زندگي خود ناراحتي گرماي آفتاب را بچشد. (همان، ص 23 ح 7 باب 9). ابو بصير مي گويد: از امام صادق(ع) شنيدم كه فرمود: من در برخي از باغاتم كار مي كنم و عرق مي ريزم با اينكه كساني هستند كه آن كار را انجام بدهند ولي من خودم آن كارها را مي كنم تا خداوند ببيند كه من در پي به دست آوردن روزي حلال هستم.(همان، ص23 ح 8). محمد بن عذافر به نقل از پدرش مي گويد: امام صادق(ع) مبلغ 1700 دينار به پدرم داد و گفت: با اين تجارت بكن و امام فرمود: من عاشق سود نيستم و فقط مي خواهم خداوند ببيند كه در پي كسب روزي حلال هستم. پدرم مي گويد: من با اين يكهزاروهفتصد دينار تجارت كردم و براي امام صادق(ع) يكصد دينار سود از تجارت آوردم و به آن حضرت گفتم: سهم سود شما يكصد دينار است. امام خوشحال شد و فرمود: آن را هم روي سرمايه من بگذار و تجارت بكن. پدرم با اين اموال امام صادق(ع) تجارت مي كرد و پدرم پس از چندي مُرد. از سوي امام صادق(ع) پيام آمد كه مبلغ 1800 دينار ما را به عمر بن يزيد تحويل بدهيد. (همان، ص 26 باب 11 ح اول)، اين مي رساند كه امام صادق(ع) به علاوه اينكه شخصا به كشاورزي مشغول مي شد، از راه مضاربه هم ثروت حلال كسب مي كرده است.

در مورد امام موسي بن جعفر(ع) هم علي بن ابي حمزه مي گويد: امام موسي بن جعفر در يكي از زمينهايش كار مي كرد و عرق مي ريخت. گفتم: فدايت شوم پس مردها كجا هستند؟ امام فرمود: اي علي! بهتر از من در زمينهاي خود شخصا كار كرده اند. گفتم: بهتر از تو چه كساني هستند؟ فرمود: پيامبر، حضرت علي و همه اجدادم و كار روي زمين، از سنتهاي پيامبران، اوصياي آنان و صالحان است. (همان، ص 23 ج 6، باب 9). بقيه ائمه هم به همين منوال كار مي كردند و از اين طريق روزي خود و خانواده شان را تامين مي كردند.

بنابراين يكي از منابع تأمين هزينه زندگي امامان معصوم، كار شخصي آنان مخصوصا بر روي زمين بوده و گاهي هم از طريق تجارت ثروت حلال به دست مي آورند. البته درآمدهاي زكات، خمس و انفال نيز در اختيار پيامبر(ص) و امام علي(ع) بوده و امامان نيز كه حكومت را در اختيار نداشته در آمدهاي خمس به آنان مي رسيد كه در جهت مصارف عمومي و تقويت مكتب اهل بيت(ع) از آن استفاده مي كردند. كه اين روش پسنديده هم چنان در ميان مراجع بزرگوار تقليد باقي ماند كه مستقل از حكومتها، درآمد جاري از سوي سهمي از اموال مردم داشتند و موجب شد مكتب اهل بيت و شيعيان فقير و سادات با اين حمايتهاي مالي در طول تاريخ به حيات خود ادامه دهند.

پرسمان دانشجویی