مفهوم آیات 8، 9 و 10 سوره نجم چیست؟ | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم آیات 8، 9 و 10 سوره نجم چیست؟

در تفسیر این آیات دو نظریه مختلف وجود دارد. نظریه اول این است که معلّم پیامبر (ص) همان "جبرئیل امین" پیک وحى خدا بود، که قدرت فوق العاده‏اى داشت. او که معمولاً به صورت "انسانى خوش چهره" بر پیامبر (ص) ظاهر مى‏شد، و پیام الاهى را ابلاغ مى‏نمود. بعضى از مفسران که این نظر را برگزیده‏اند تصریح کرده‏اند دیدار اول پیامبر (ص) با جبرئیل به صورت اصلیش در کنار غار" حرا" در" جبل النور" واقع شده است. نظریه دوم: در روایات متعدّدى که از منابع اهل بیت (ع) نقل شده، این آیات تفسیر به جبرئیل نشده، بلکه روایات مى‏گوید: منظور از این آیات شهود باطنى خاصى نسبت به ذات پاک خدا است که براى پیامبر (ص) در این صحنه روى داد و در معراج بار دیگر تکرار شد و رسول اللَّه فوق العاده تحت تأثیر جذبه معنوى این دیدار قرار گرفت. مرحوم صدوق در"علل الشرائع" از هشام بن حکم از امام موسى بن جعفر (ع) نقل کرده است که در ضمن یک حدیث طولانى مى‏فرماید: "نگامى که پیامبر به معراج برده شد و فاصله او از ساحت قدس پروردگارش به اندازه قوسین یا کمتر بود حجابى از حجاب ها از برابر دیدگان او برداشته شد"!. در"تفسیر على بن ابراهیم" نیز آمده است: "ثم دنى یعنى رسول اللَّه من ربه عزّ و جلّ:" سپس نزدیک شد؛ یعنى رسول خدا به پروردگار متعال"!. این معنا در روایات متعدّد دیگرى نیز آمده است و نادیده گرفتن این همه روایات ممکن نیست. در روایات اهل سنت نیز در روایتى در" الدرّ المنثور" همین معنا از ابن عباس به دو طریق نقل شده است. مجموع این قرائن سبب مى‏شود که تفسیر دوّم را که مى‏گوید نزدیک شدن پیامبر (ص) نسبت به ذات پاک خداوند بوده است، را برگزینیم.

در تفسیر این آیات ("عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَى‏...ثمُ‏َّ دَنَا فَتَدَلىَ‏ فَکاَنَ قَابَ قَوْسَینْ‏ِ أَوْ أَدْنىَ‏ فَأَوْحَى إِلىَ‏ عَبْدِهِ مَا أَوْحَى‏..." سپس نزدیکتر، و نزدیکتر شد" " تا آن که فاصله میان او و معلّمش به اندازه دو کمان یا کمتر بود"! و در اینجا خداوند آنچه را وحى کردنى بود به بنده‏اش وحى نمود"!) دو نظریه مختلف وجود دارد.
نظریه اوّل:
نظریه اول این است که معلّم پیامبر (ص) همان" جبرئیل امین"، پیک وحى خدا بود، که قدرت فوق العاده‏اى داشت.
او که معمولاً به صورت" انسانى خوش چهره" بر پیامبر (ص) ظاهر مى‏گشت، و پیام الهى را ابلاغ مى‏نمود دو بار در تمام عمر آن حضرت (ص) به قیافه و چهره اصلیش بر او ظاهر شد:
مرتبه اول همان است که در افق بالا ظاهر گشت (و تمامى شرق و غرب را پوشانده بود، و آن چنان با عظمت بود که پیامبر (ص)‏ به هیجان آمد) و هم او بود که به پیامبر (ص) نزدیک شد تا آن حدّ که فاصله چندانى میان آنها نبود، و تعبیر به" قاب قوسین" کنایه از نهایت نزدیکى است.
مرتبه دوم در جریان معراج پیامبر (ص) بود. بعضى از مفسران که این نظر را برگزیده‏اند تصریح کرده‏اند دیدار اول پیامبر (ص) با جبرئیل به صورت اصلیش در کنار غار" حرا" در" جبل النور" واقع شده است[1].
بر این اساس مفهوم آیات مورد پرسش عبارت است از: "سپس (به جبرئیل) نزدیکتر، و نزدیکتر شد" " تا آن که فاصله میان او (به جبرئیل) و معلّمش به اندازه دو کمان یا کمتر بود"! و در این جا خداوند آنچه را وحى کردنى بود به بنده‏اش وحى نمود"!) ولى این تفسیر با تمام طرفدارانى که دارد دارای اشکالات مهمی است.[2]
نظریه دوم:
در روایات متعدّدى که از منابع اهل بیت (ع) نقل شده، این آیات تفسیر به جبرئیل نشده، بلکه روایات موافق تفسیر دوم است که مى‏گوید: منظور از این آیات، شهود باطنى خاصى نسبت به ذات پاک خدا است که براى پیامبر (ص) در این صحنه روى داد و در معراج بار دیگر تکرار شد و رسول اللَّه فوق العاده تحت تأثیر جذبه معنوى این دیدار قرار گرفت[3].
مرحوم" صدوق" در" علل الشرائع" همین مضمون را از امام سجاد (ع) نقل کرده است که در ضمن یک حدیث مى‏فرماید: " هنگامى که پیامبر به معراج برده شد و فاصله او از ساحت قدس پروردگارش به اندازه دو کمان یا کمتر بود حجابى از حجاب ها از برابر دیدگان او برداشته شد".[4]
در" تفسیر على بن ابراهیم" نیز آمده است:" ثم دنى یعنى رسول اللَّه من ربه عزّ و جلّ:" سپس نزدیک شد؛ یعنى رسول خدا به پروردگار متعال".[5] این معنا در روایات متعدّد دیگرى نیز آمده است و نادیده گرفتن این همه روایات ممکن نیست.
در روایات اهل سنت نیز در روایتى در" الدرّ المنثور" همین معنا از ابن عباس به دو طریق نقل شده است.[6]مجموع این قرائن سبب مى‏شود که تفسیر دوّم را که مى‏گوید نزدیک شدن پیامبر (ص) نسبت به ذات پاک خداوند بوده است، را برگزینیم.
به نظر مى‏رسد چیزى که سبب شده بیشتر مفسّران از این تفسیر روى برتابند و به سراغ تفسیر اوّل بروند، این است که این تفسیر بوى تجسّم خداوند و وجود مکان براى او مى‏دهد، در حالى که مسلّم است او نه مکانى دارد و نه جسمى، لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ:" چشمها او را نمى‏بیند و او همه چشمها را مى‏بیند".[7] "فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ" به هر سو نگاه کنید خداوند آنجا است"،[8] وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ:" هر کجا باشید او با شماست".[9]
و نیز شاید مجموع این مسائل سبب شده که بعضى از مفسّران از تفسیر این آیات اظهار عجز و ناتوانى کنند و بگویند این از اسرار غیب است که از همه ما پوشیده و پنهان است.[10] ولى با توجه به این که قرآن کتاب هدایت است و براى تفکّر و تدبّر و تذکّر انسان ها نازل شده قبول این معنا نیز مشکل است.
امّا اگر آیات را به معناى دوّم، یعنى یک نوع شهود و قرب خاص معنوى تفسیر کنیم تمام این مشکل ها برطرف خواهد شد.
توضیح این که: بدون شک رؤیت حسى در مورد خداوند نه در دنیا و نه در آخرت امکان‏پذیر نیست، چرا که لازمه آن جسمانیّت و مادى بودن است، همچنین لازمه آن تغییر و تحوّل و فسادپذیر بودن، و نیاز به زمان و مکان داشتن است، و ذات واجب الوجود از همه این امور مبرّا است. ولى خدا را از طریق دید دل و عقل مى‏توان مشاهده کرد، و این همان است که امیر مؤمنان على (ع) در پاسخ" ذعلب یمانى" به آن اشاره فرمود: "لا تدرکه العیون بمشاهدة العیان و لکن تدرکه القلوب بحقائق الایمان‏ "، " چشم ها با مشاهده حسى هرگز او را ندیده، ولى دل ها با حقیقت ایمان او را دریافته است".[11]
امّا باید توجه داشت که" دید باطنى" بر دو گونه است: یکى" دید عقلانى" است که از طریق استدلال حاصل مى‏شود، و دیگرى مقام" شهود قلبى" است که درکى ما فوق درک عقل و دیدى ما وراء دید آن است.
این مقامى است که آن را مقام" استدلال" نباید نام گذاشت، بلکه مقام" مشاهده" است، اما مشاهده‏اى با دل، و از طریق درون، این مقامى است که براى" اولیاء اللَّه" با تفاوت مراتب و سلسله درجات رخ مى‏دهد؛ زیرا شهود باطنى نیز مراتب و درجات بسیارى دارد، البته درک حقیقت آن براى کسانى که به این مقام نرسیده‏اند مشکل است.
از آیات فوق با توجه به قرائنى که ذکر شد مى‏توان اینچنین استفاده کرد که پیامبر اسلام (ص) در عین این که داراى مقام شهود بود، در طول عمر مبارکش دو مرتبه چنان اوج گرفت که به مقام" شهود کامل" نائل گردید.
یکى احتمالاً در آغاز بعثت بود و دیگرى به هنگام معراج، آن چنان به خدا نزدیک شد و بر بساط قرب او گام گذاشت که بسیارى از فاصله‏ها و حجاب ها برچیده شد، مقامى که حتّى جبرئیل امین؛ یعنى مقرّب‏ترین فرشته الاهى، از وصول به آن عاجز بود.
روشن است تعبیراتى مانند" فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنى‏" همه به صورت کنایه و بیان شدّت قرب است، و گرنه او با بندگانش فاصله مکانى ندارد، تا با "کمان" سنجیده شود، و نیز منظور از" رؤیت" در این آیات رؤیت با چشم نیست، بلکه همان شهود باطنى است.
با توجه به آنچه گفته شد مضمون آیات چنین می شود: خداوند شدید القوى و پر قدرت او را تعلیم فرمود، در حالى که او به صورت کامل و در حد اعتدال درآمد و در افق اعلى قرار گرفت، سپس نزدیک شد، و نزدیکتر شد، آن چنان که میان او و پروردگارش به اندازه دو کمان بیشتر نبود (شهود باطنى خاصى نسبت به ذات پاک خدا که براى پیامبر (ص) در این صحنه روى داد)و در همین جا بود که آن چه وحى کردنى بود خداوند به بنده‏اش وحى کرد.
بنابر این، تفسیر این آیات به شهود باطنى پیامبر (ص) نسبت به خداوند صحیح تر و با روایات اسلامى موافق‏تر، و براى پیامبر (ص) فضیلتى است برتر، و مفهومى است لطیف تر (و اللَّه اعلم بحقائق الامور).[12]

اسلام کوئست نت