آیا درست است که اسماعیلیه (شاخه حسن صباح) اعتقادات خود را از باطن قرآن برداشت نموده و به این علت باطنی نامیده شده اند؟ | کتابخانه مجازی الفبا

آیا درست است که اسماعیلیه (شاخه حسن صباح) اعتقادات خود را از باطن قرآن برداشت نموده و به این علت باطنی نامیده شده اند؟

اسماعیلیان، مانند صوفیان، برای وصول به کمال، مردم را از لحاظ شعور و استعداد به هفت درجه تقسیم کرده اند و آن ها را در طی درجات کمال به جز درجه هفتم آزاد گذاشته اند، تا هر که استعداد و توانایی فکری و عملی داشته باشد، آن درجات را طی کند، و درجات هفت گانه اسماعیلیان اجمالاً به قرار ذیل است:
1ـ مستجیب: مستجیبان عبارت است از عوام اسماعیلیه که به نام (رفیقان) نیز خوانده می شوند.
2ـ مأذون: مأذونان به مستجیبانی گفته می شوند که از طرف داعی اجازه تبلیغ داشته باشند.
3ـ داعی: مقام داعی از لحاظ اهمیت به سه دسته داعی محدود و داعی مطلق و داعی بلاغ، تقسیم می شود.
4ـ حجّت: حجت، واسطه میان امام و مردم است، و تعداد حجت ها نباید از هفت نفر بیشتر باشد.
5ـ امام: در هر عصر بیش از یک امام نمی تواند وجود داشته باشد، وظیفه امام بیان تأویل ظاهر شریعت و تفسیر رموز قرآن و حل مشکلات احکام شرعی است، امّا این وظیفه در دوره ستر، به عهده داعیان و حجت ها محوّل می شود، چنان که حسن صباح در دوره ستر عهده دار آن وظایف بوده است.
6ـ اساس یا وصی: در هر دور شریعتی فقط یک نفر است، که مقام او یک درجه از مقام ناطق پائین تر است.
7ـ ناطق یا پیامبر: که وظیفه او آوردن شریعت است.[1]
با عنایت به وظیفه امام در مذهب اسماعیلیه، در پاسخ پرسش فوق باید گفت:
اساس مذهب اسماعیلی را موضوع تأویل، یعنی توجه به معانی باطنی شریعت تشکیل می دهد.و این مسئله اختصاص به فرقه حسن صباح ندارد بلکه رکن اعتقادی همه اسماعیلیان می باشد، چون اسماعیلیان تأویل را در مقابل (تنزیل) و باطن را در برابر ظاهر قرار داده گفته اند: تنزیل عبارت از ظاهر معانی قرآن است بطوری که احکام شریعت بدان برپا باشد، و تأویل عبارت از باطن قرآن است، به میزانی که حقیقت به آن برپا باشد، به عقيده اسماعيليان وصی و امام باید هر کس را به فراخور فهم و عقل وی چیزی بدهد، اگر از اهل تأویل باشد، او را از تأویل بگوید، و اگر از اهل تنزیل باشد او را از تنزیل گوید.[2]
بر این اساس اسماعیلیان، تأویل ظواهر آیات قرآن و احکام شرعی را، رکن مذهب خود شمرده و همه آیات قرآن و اصول و فروع دین را به معانی باطنی دلخواه خود، که آن ها را معانی حقیقی دین شمرده اند تأویل کرده اند، آن ها اصل تأویل را در همه پدیده های مادی و معنوی جهان جاری و ساری دانسته گفته اند: در جهان هر چیزی ظاهری دارد و باطنی که قوام و حقیقت هر چیز به باطن آن است، امر تأویل کار هر کس نبوده، بلکه آن وظیفه اساس و امام حجت و داعیان مطلق است، زیرا اگر پیش از شارع ناطق، وصی و امام نبود، که اصول و فروع دین را تأویل کرده و حقیقت دین را بیان کند، هدف و منظور اصلی دین معلوم نمی شد، چه این که در نظر باطنیان پیروی کردن از ظواهر قرآن و احکام ظاهری دین، کاری است بیهوده و لغو، و عمل کردن به ظواهر احکام و فرائض دینی، بدون دانستن معانی باطنی حقیقی که از راه تأویل به دست می آید، جز نادانی چیزی نیست.[3]
در کتاب وجه دین، تأویلات شگفت انگیزی از آیات قرآن و اصول عقاید و فرائض و مناسک دینی، آمده است، که ذیلا به چند نمونه از آن ها اشاره می شود: معنای باطنی طهارت، پاک کردن خویش از کردار ظاهریان (مسلمانان غیر باطنی) است، وضو گرفتن رجوع به علم امام است، معنای تیمم، یعنی در جایی که حجت نباشد از داعی و معلم و مأذون باید، اطاعت کرد، معنای باطنی نماز، پیوستگی به معرفت امام حق و دین حق است، معنای درازی گردن در حال قیام نماز، شناختن داعی از سوی مردم است، هر که این اسرار شریعت را بداند به حقیقت می رسد، و چون به معرفت امام پیوست به نماز دائم می رسد.[4]
معنای باطنی قبله، آن است که همه رو به حجت و حجت رو به امام کند، و معنای باطنی روزه آن است که تقیّه کنی و دین و دعوت را از مخالفان نگاه داری، و معنای باطنی حج، آن است که از اعتقاد اول بیرون شوی و دعوت داعی را منزل به منزل از مستجیب تا حجّت لبیک گویی، و معنای باطنی اهل بهشت، آن هایی هستند که از ظاهر برهند و به باطن بگروند، و معنای باطنی خیر در دنیا، آن است که تکالیف شرعی از آن ها برداشته شود.[5] دقیقاً به همین علت اسماعیلیان باطنی نامیده شده اند.

مرکز مطالعات پاسخگویی به شبهات اندیشه قم