راه درمان تکبّر چیست؟ | کتابخانه مجازی الفبا

راه درمان تكبّر چيست؟

تكبر از گناهان بزرگ و زمينه ساز شرك به خداوند و دشمني با ديگر همنوعان است. اگر انسان بتواند اين بيماري را درمان كند، از بسياري گناهان و رفتارهاي ناپسند در امان خواهد بود،حال مفهوم تكبر و راه‌هاي درمان آن را بيان مي‌كنيم.

تكبر
معناي تكبر اين است كه فردي با رفتار و كردار خود وانمود كند كه از ديگران برتر و بالاتر است؛ براي اين‌كه بتوانيم اين صفت ناپسند را درمان كنيم، بايد بدانيم تكبر چگونه به وجود مي‌آيد. در اين خصوص دانشمندان اعتقاد دارند كه تكبر از نتايج خودبيني و عجب بوده و از آن نشأت مي‌گيرد.[1] تبيين روان شناختي تكبر ما را به اين حقيقت رهنمون مي‌سازد كه ريشه اصلي تكبر از نقص و نقصاني است كه در شخص متكبر وجود دارد و او ناخودآگاه مي‌كوشد با ابراز تكبر نقص را جبران نمايد. از امام صادق ـ عليه‌السلام ـ نقل شده است كه فرمودند: «ما من احدٍ تكبَّر الا لِذلة وَجَدَها في نفسه»[2]؛ هر كه تكبر نمايد اين بزرگ‌بيني بر اثر ذلّت و نقصي است كه در خود او وجود دارد. اميرالمومنين علي ـ عليه‌السلام ـ مي‌فرمايد: «بر حذر باش از تكبر؛ زيرا كه آن از گناهان بزرگ است.»[3] نقصي كه در فرد وجود دارد و باعث تكبر مي‌شود، در برخي روايات بيان شده، لذا بايد آنها را شناخت وبه درمان يكايك آنها پرداخت.
1. ضعف شخصيت
امام صادق ـ عليه‌السلام ـ فرمود: «كسي تكبر نمي‌ورزد جز آن‌ كه كمبود شخصيت وذلتي در درون خود احساس مي‌كند.»[4]
2. حماقت
دومين عامل تكبر، حماقت فرد است. اميرالمؤمنين ـ عليه‌السلام ـ فرمود: «حماقت مايه تكبر است»[5]. مقصود از حماقت، ساده لوحي، بي‌خردي و كم عقلي است شخص احمق شخصي است كه از عقل و خرد خودش در كارهاي روز مره كمتر استفاده مي‌كند.»[6]
3. تسلط و نفوذ شيطان
علي ـ عليه‌السلام ـ فرمود: «تكبر دام بزرگ شيطان است.»[7] همان گونه كه شيطان در برابر خداوند تكبر ورزيد و احساس خود بزرگ‌بيني در وي دست داد، نفوذ شيطان در انسان باعث مي‌شود كه انسان نسبت به خداوند، يا ديگر همنوعان تكبر نموده خود را به تراز آنچه هست، ارزيابي نمايد.
انسان تكبر ممكن است به چند چيز تكبر بورزد: توانايي و مال و ثروت، عبادت، علم و دانش، نسب، جمال و زيبايي ظاهري، شجاعت و قدرت، مقام و مسئوليت و منزلت اجتماعي و....

راه‌هاي درمان تكبر
1ـ تواضع
امام حسن ـ عليه‌السّلام ـ فرمود: كسي كه عظمت و بزرگي خدا را درك كند، شايسته نيست كه تكبر ورزد و اظهار بزرگي كند، بلكه مي‌بايد در برابر عظمت خدا، از خود تواضع نشان دهد. [8]
2. خودنگري و خودشناسي
اساساً تكبر نيز مانند ديگر صفات ناپسند اخلاقي از بيماريهاي روحي و رواني است كه دامنگير انسان مي‌شود. طبيعي است براي درمان اين بيماري خطرناك بايد انسان و ويژگي‌‌هاي او شناخته شود. از جمله راه‌هاي شناخت خود، خودنگري است.
هر قدر ارزشمندي انسان كامل تر گردد، در بازنگري به روحيات خود احساس كوچكي و خردي كرده، خود را از ديگران كوچكتر و پائين‌تر خواهد ديد. اميرمومنين ـ عليه‌السلام ـ فرمود: «در شگفتم از آدم مبتكر: كسي كه ديروز نطفه‌اي بيش نبود و فردا هم مرداري بيش نخواهد بود، و در عين حال تكبر مي‌ورزد.»[9] نكته‌اي تربيتي كه در اين روايت وجود دارد اين است كه شخص متكبر بايد قدري دربارة‌ خودش تأمل كند، از چه آفريده شده و سرانجام اين بدن مادي او چه خواهد بود اگر حقيقت انسان به اين بدن مادي است كه تكبر جايگاهي ندارد (چون انسان از پست‌ترين چيز آفريده شده) و اگر حقيقت انسان به روح و بعد معنوي او است، بايد تلاش نمود كه معنويت را در خويش تقويت نموده و ريشه تكبر را بخشكاند.
3. پرداختن به كارهاي روزمرة زندگي و بار دوش ديگران نبودن
يكي از عوامل موثر در درمان تكبر اين است كه فرد، خود متكفل كارهاي روز مره‌ّاي خود باشد و كارهايش را به ديگران تحميل نكند تا كم‌كم احساس بزرگي ننمايد.
امام صادق ـ عليه‌السلام ـ فرمود: «كسي كه لباس خود را وصله كند و كفش خود را با دست خود بدوزد و بار خود را خود بر دوش گيرد، او از بيماري تكبر در امان خواهد بود.»[10]
4. ياد مرگ
يكي ديگر از راه‌هاي درمان تكبر اين است كه فرد به ياد مرگ افتد. علي ـ عليه‌السلام ـ فرمود: «فخر و مباهات را كنار بگذار، تكبر را از خود دور ساز، به ياد قبر خود باش.»[11]
5. پرداختن به عبادت
براي درمان و جلوگيري از تكبر بايد به عبادت پرداخت. علي ـ عليه‌السلام ـ فرمود: «خداوند نماز را جهت منزّه ساختن انسانها از تكبر، مقرر داشته است.»[12]
6. ايجاد و تقويت صفت تواضع در خود
تواضع ضد كبر و درمان قطعي تكبر است و معناي آن را فروتني و شكسته نفسي گفته اند. تواضع نسبت به چند چيز صورت مي پذيرد مثل تواضع نسبت به خداوند، دين خدا، پيامبر و امام، مومنان و مردم. تنها در مقابل اشخاص متكبر و خود خواه تواضع پسنديده نيست؛ البته بايد دقت كرد كه تواضع از صفت بد چابلوسي و تملق سر در نياورد.

مرکز مطالعات پاسخگویی به شبهات اندیشه قم