اصول مذهب معتزله بر چه پایه هایی بنا نهاده شده است؟ | کتابخانه مجازی الفبا

اصول مذهب معتزله بر چه پایه هایی بنا نهاده شده است؟

مذهب معتزله بر پنج اصل استوار است كه هر كس به آنها اعتقاد داشته باشد معتزلى خوانده مى شود. ابو الحسين خياط (متوفّاى 311 ه. ) كه از مشايخ كلام معتزله است، مى گويد: «الاعتزال قائم على اصول خمسة عامّة؛ من اعتقد به جميعا كان معتزليا و هى: التوحيد و العدل و الوعد و الوعيد و المنزلة بين المنزلتين و الامر بالمعروف و النهي عن المنكر».[1]

قاضى عبدالجبّار معتزلى (متوفّاى 415 ه ) كتابى را بر اساس همين اصول پنجگانه تدوين كرده است كه «شرح الاصول الخمسة» نام دارد. از اصول ياد شده، آنچه جزو مسايل ايمانى و اعتقادى است، اصل توحيد و عدل اند و سه اصل ديگر در واقع معرِّف مذهب معتزله است.[2] اينك به اختصار به شرح و بررسى اصول ياد شده مى پردازيم:

1. اصل توحيد

توحيد مراتب يا اقسامى دارد كه عبارت است از:

الف) توحيد ذاتى: يعنى ذات خداوند شريك و همتايى ندارد و نيز هيچ گونه تركيبى در او راه ندارد. بسيط الذات و احدىّ المعنى است. اين دو معناى توحيد ذاتى به طور روشن در كلام امام الموحدين عليه السلام بيان گرديده است، چنان كه فرمود: هو واحد ليس له في الاشياء شبه و انه عزّ و جل احدي المعنى ...[3]

ب) توحيد صفاتى: يعنى صفات خداوند از نظر مفهوم متعددند، ولى از نظر مصداق و واقعيت عينى، كثرت و تعددى در آنها نيست و همه عين يكديگر و عين ذاتند.

ج) توحيد افعالى: يعنى همه ى افعال و آثارى كه در گستره ى آفرينش، اعم از جاندار و بى جان، انسان و غير انسان تحقق مى يابد به حول و قوه ى الهى است و مؤثر و فاعلى مستقل، جز خداوند نيست.

د) توحيد عبادی:

يعنى جز خداى يكتا كسى شايسته ى پرستش نيست.

از اقسام ياد شده آنچه مورد توجه أكيد معتزله قرار گرفته است، توحيد صفاتى است كه آنها هرگونه صفت زايد بر ذات را از خداوند نفى كرده اند. و مخالفان آنان ـ كه به صفات زايد بر ذات اعتقاد دارند ـ «صفاتيه» ناميده مى شوند و اشاعره از طرفداران جدى آنند. نظريه ى معتزله در توحيد صفاتى را غالبا به انكار صفات از ذات و يا نيابت ذات از صفات معرفى مى كنند، كه اين تفسير صحيح نيست. و به فرض كه برخى از آنان چنين عقيده اى داشته اند، هرگز از عقايد عمومى معتزله نبوده است. عبدالكريم شهرستانى آنجا كه عقايد عمومى معتزله را نقل كرده است، مى گويد: آنان معتقدند:«خدا بذاته، عالم، قادر و حى است، نه به واسطه ى علم، قدرت و حيات كه صفات قديمه و معانى قائم به ذات او هستند».[4]

شيخ مفيد نيز پس از آن كه نظريه ى اماميه را درباره ى عينيت صفات خدا با ذات او يادآور شده، مى گويد: «اكثريت معتزله همين عقيده را دارند. جز ابوهاشم جبّايى كه نظريه ى «حال» را ابداع كرده است».[5]

مقصود از «حال» صفاتى است كه نه موجود است و نه معدوم. وى اين نظريه را براى رهايى از مشكل صفات زايد بر ذات ابداع كرده، زيرا مثلاً عالميت در عين اين كه صفت ذاتى خدا است، چون موجود نيست، پس زايد بر ذات نخواهد بود. البته اين نظريه نامعقول است، چنان كه در كتب كلام نادرستى آن اثبات شده است. مؤلفان «تاريخ فلسفه در جهان اسلامى» نيز اين مطلب را يادآور شده اند كه مقصود معتزله از نفى صفات، نفى صفات زايد بر ذات بوده است، نه نفى صفات به طور مطلق.[6]

لازم به ذكر است كه توحيد صفاتى سرانجام به توحيد ذاتى باز مى گردد و نظريه ى صفاتيه (قايلان به صفات زايد بر ذات) با هر دو معناى توحيد ذاتى (بساطت ذات و بى همتايى آن) منافات دارد، چنان كه در استدلالى كه از واصل بن عطا نقل گرديده، نظريه ى صفاتيه، مستلزم دوگانه پرستى دانسته شده است.[7]و در روايات اهل بيت عليهم السلام به منافات نظريه ى صفاتيه با معناى نخست توحيد ذاتى نيز اشاره شده است، چنان كه محمدبن مسلم از امام باقر عليه السلام روايت كرده كه فرمود: «من صفة القديم انه واحد احد صمد أحديّ المعنى و ليس بمعان كثيرة مختلفة».[8]

از مطالب ياد شده روشن گرديد كه دفاع از توحيد صفاتى از ويژگى هاى معتزله نبوده، قبل از آنان، پيشوايان معصوم عليهم السلام آن را تبيين و تحكيم كرده اند و سخنان آنان، الهام بخش متكلمان اماميه و نيز معتزله گرديده است.

2. اصل عدل

بحث توحيد، چنان كه بيان شد، مربوط به صفات ذات خداوند است، ولى بحث از عدل، مربوط به صفت فعل الهى است. در اين كه عدل از صفات جمال الهى است، اختلافى نيست، ليكن سخن در تفسير معناى عدل است؛ آيا عدل معيار روشن و ثابتى دارد كه ابتدا عقل آن را يافته، آنگاه برپايه ى آن افعال خداوند را به عدل توصيف مى كند؟ يا چنين معيار ثابت عقلى وجود نداشته و معناى عدل اين است كه: «آنچه آن خسرو كند شيرين بود»؟ معتزله طرفدار نظر نخست، و اشاعره طرفدار نظر دوم اند. توضيح اين بحث در بخش ششم، درس پنجاه و دوم خواهد آمد.

3. وعد و وعيد

يكى از مصاديق قاعده ى لطف، وجوب وعد و وعيد است. وفاى به وعده نيز عقلاً و نقلاً واجب است. جهات ياد شده مورد قبول همه ى طرفداران قاعده ى حسن و قبح عقلى است؛ ولى درباره ى وفاى به وعيد دو نظريه است: اكثريت معتزله وفاى به وعيد را نيز واجب مى دانند و آنان به «وعيديه» معروفند، و ديگران كه قايل به وجوب آن نيستند، به «تفضيليه» مشهورند.

بنابراين، از نظر «وعيديه» گنهكارانى كه بدون توبه از دنيا بروند، قطعا عذاب خواهند شد، و اين نظريه با نظريه ى «مرجئه» در تضادّ كامل است، زيرا آنان به طور قطع به شمول عفو الهى نسبت به گنهكاران حكم كرده اند.

4. المنزلة بين المنزلتين

اين اصل مربوط به مرتكبان كباير است و نظريه ى «المنزلة بين المنزلتين» اولين نظريه ى جديدى بود كه معتزله آن را مطرح كردند و به واسطه ى آن به معتزله ناميده شدند. شيخ مفيد، يگانه معرّف و مشخّص مكتب اعتزال را همين نظريه دانسته و گفته است: هر كس در مسأله ى منزلتى ميان دو منزلت با معتزله هم رأى باشد معتزلى خواهد بود، هر چند در برخى از مسايل با آراى مذاهب ديگر موافق باشد.[9]

درباره ى مرتكبان كباير دو بحث مطرح است: يكى اين كه مؤمن هستند يا نه؟ كه در اين باره سه نظريه ى معروف ابراز گرديده است: اكثريت امت اسلامى آنان را مؤمن و فاسق و اكثريت خوارج آنان را كافر و مشرك مى دانستند، و معتزله نظريه ى المنزلة بين المنزلتين را ابراز كردند. و بحث ديگر درباره ى وضع اخروى و عقوبت آنان است، كه معتزله فعليت يافتن عذاب را براى گنهكاران حتمى مى دانند، و علاوه بر اين، به جاودانگى و خلود عذاب براى مرتكبان كباير نيز عقيده دارند.

5. امر به معروف و نهى از منكر

در اين كه امر به معروف و نهى از منكر از ضروريات دين اسلام است، اختلافى نيست. اختلاف نظر درباره ى نحوه ى وجوب و شرايط و مراتب آن است، مثلاً خوارج امر به معروف و نهى از منكر را مشروط به هيچ شرطى ندانسته و به وجوب عينى آن معتقد بودند، و حتى شديدترين مرتبه ى آن يعنى قيام به سيف و قتل را در هر شرايطى تجويز مى كردند، ولى معتزله وجوب آن را كفايى و مشروط به شرايطى مى دانستند و شديدترين مرتبه ى آن (قتال) را از شؤون حكومت و وظايف رهبرى اسلامى مى دانستند.[10]

برخى نيز امر به معروف و نهى از منكر را منحصر به قلب و زبان دانسته، هيچ گونه اقدام عملى را تجويز نمى كردند، چنان كه گروهى كه در ماجراى صفين اعتزال جسته و در جنگ له يا عليه امام على عليه السلام شركت نكردند، بر همين عقيده بودند، و اكثر اهل حديث و در رأس آنان احمدبن حنبل نيز پيرو همين نظريه بودند.[11]

معتزله در اجراى اين فريضه ى دينى، اهتمام بسيار داشتند و به ويژه با زندقه و الحاد، شديدا مبارزه مى كردند، چنان كه نقل شده است: آنگاه كه واصل از الحاد بشّار مطلع گرديد، خطبه اى ايراد كرد و گفت: آيا كسى نيست كه اين نابيناى ملحد را به قتل برساند؟ سوگند به خدا اگر نه اين بود كه ترور، سجيه اى ناپسند است، كسى را مى فرستادم تا به طور ناگهانى در منزلش بر او حمله كند و شكم او را بدرد، آنگاه با همكارى عمرو بن عبيد وى را از بصره تبعيد كرد.[12]

فريضه ى امر به معروف و نهى از منكر، در مذهب اماميه نيز جايگاه بلندى دارد كه در كتب حديث، كلام، تفسير و فقه شيعه درباره ى آن بحث هاى گسترده اى انجام شده است.[13] [14]

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی