نسبت میان اسلام و تجدد چیست؟ در این زمینه محتوای کتاب «اسلام و تجدد» مهدی نصیری تا چه حد قابل تایید است؟ | کتابخانه مجازی الفبا

نسبت میان اسلام و تجدد چیست؟ در این زمینه محتوای کتاب «اسلام و تجدد» مهدی نصیری تا چه حد قابل تایید است؟

درباره نسبت میان اسلام و تجدد نخست باید گفت: تجدد به عنوان بزرگترین دستاورد انسان غربی، امروزه فرهنگ غالب جوامع بشری گردیده است به نحوی که تمامی فرهنگ ها و خرده فرهنگ ها و حتی زندگی فردی انسان ها را به نحوی از انحا تحت تاثیر خود قرار داده است. و این امر واقعیتی است انکار ناپذیر؛ حال باید دید مواجهه اسلام با تمدن جدید غرب چگونه است؟
آیا اسلام با هرگونه پیشرفت، توسعه و تجدد مخالف است و یا این که در اسلام مکانیز هایی تعبیر شده است که می تواند در هر عصری خود را با مقتضیات آن عصر تطبیق دهد؟ و اساساً نسبت اسلام با دنیای جدید چگونه هست؟
در برابر این پرسش، اندیشمندان و متفکران مسلمان راه حل های متفاوتی ارائه داده اند:
ـ گروهی از روشن فکران و تحصیل کنندگان در خارج که تمدن غرب آن ها را خیره و مبهوت خویش نموده در مواجهه با تمدن غرب بر این باور هستند که باید فرآیند فکری غربیان را در ارتباط با دین دنبال نمود و با کنار نهادن دین و انحصار آن در امور فردی و اولویت دادن به نیازهای مادی و جسمانی به دنبال ساختن بهشتی در روی زمین باشیم. آن ها بدون داشتن درک و شناختی از اسلام معتقدند که سعادت مردم مشرق زمین در این است که جسماً و روحاً و باطناً فرنگی بشوند و تمام عادات و آداب سنن آن ها را بپذیرند و قوانین مدنی و اجتماعی خود را با قوانین آن ها تطبیق دهند.[1]
ـ متعاقب این موج غرب زدگی، بسیاری از اندیشمندان مسلمان مانند سید جمال الدین اسدآبادی، محمد عبده، امام خمینی ـ رحمه الله علیه ـ، شهید مطهری، دکتر شریعتی، و .... با توجه به پویایی اسلام معتقدند اسلام با هر گونه توسعه و پیشرفت سازگاری دارد و در مواجهه با تمدن غرب بر این باورند که تکنولوژی، دانش و دستاوردهای مهم و مثبت را اخذ نماییم آن هم آگاهانه و با تشخیص، ولی نظام ارزشی، مکتب و ایدئولوژی غربی ها قاطعانه باید کنار زده شود.[2]
ـ گروه سومی نیز خواستار نفی مطلق تمدن غرب هستند به دلیل این که معتقدند غرب مجموعه ای یک پارچه است و نمی توان چیزهایی را به دل خواه خود از آن برگزینیم. به نظر آن ها تکنولوژی مجموعه ای از اشیا و ابزار نیست بلکه ذات و شیوه تفکرات که برجهان تسلط یافته است و نه تنها مردم را ارباب خود نساخته بلکه آنان را فرمان بردار خود کرده است در نتیجه در پی نفی مطلق غرب می باشند.[3] سید احمد فردید، سید حسین نصر و رضا داوری از معتقدان به این نظریه هستند.
در این میان افرادی مانند مهدی نصیری که زمانی بر پویایی فقه و تغییر در روش های اجتهاد اصرار می ورزید و خواستار همراه شدن فقیهان با دانش و تکنولوژی جدید بود، طبق گفته خود بر اساس یک تحول فکری با اتخاذ موضعی دگرگون، اساسی و بنیاد تمدن جدید غرب را با اسلام در تضاد و تعارض می بیند و احیای سنت های دینی را در نفی همه مظاهر و دست آوردهای مدرنیته می جوید. از لحن گفتار و کلمات ایشان چنین بر می آید که مسلمانان برای بهبود وضعیت مادی و تحقق تمدن اسلامی نیازمند هیچ اندیشه و اختراع تازه ای نیستند چرا که خداوند آنچه به صلاح دین و دنیای آدمی است عیناً از طریق انبیا ارسال داشته و همه نیازمندی های مادی و اجتماعی را از طریق کتاب و سنت برای ما به ارمغان فرستاده است.[4]
آقای نصیری کتاب «اسلام و تجدد» خود را بر اساس همین نظریه فردید و داوری تدوین نموده که البته خاستگاه چنین نظریه ای در غرب بوده و افرادی امثال هایدگر در واکنش به مدرنیته غربی آن را ارائه کرده اند.
به هر حال این مدعا که در طول دهه های اخیر در ایران تکرار گشته هنوز هم ابهامات و اشکالاتی در عناصر و دلایل توجیهی آن وجود دارد. که به خاطر اختصار و پرهیز از تطویل بحث از ذکر آن ها خودداری می کنیم و تنها به ذکر دو نکته درباره نحوه مواجهه اسلام با توسعه و پیشرفت بسنده می کنیم:
نکته اول: انسان به دلیل دارا بودن نیروی عقل، ابتکار و اختیار همواره به دنبال زندگی بهتری است و لذا افکار و اندیشه های خود را برای رفع احتیاجات اقتصادی و اجتماعی خود به کار می اندازد از این رو زندگی بشر، همواره رو به تکامل و توسعه مادی است و طبعاً این نو شدن ها و پیشرفت ها یکسری قوانین نو و جدیدی را نیز می طلبد و به بیان دیگر قوانین و مقررات اجتماعی به موازات توسعه و تکامل عوامل تمدن در تغییرند.
نکته دوم: دین برای تدبیر و نظام بخشیدن به زندگی فردی و اجتماعی بشر و وصول انسان به غایت متعالی ـ تقرب الهی ـ آمده و دین اسلام به عنوان خاتم ادیان که همواره دو عنصر جامعیت و جاودانگی را به همراه دارد با توجه به روح معنی و هدف زندگی و بهترین راه وصول برای رسیدن به غایت قصوی، خود را از هر گونه تصادمی با توسعه و پیشرفت بر حذر داشته است. کلیه احکام، مناسک و گزاره های دینی در خدمت یک غایت متعالی است که در کلی ترین بیان کرامت انسانی است. و تمدن و توسعه و پیشرفت ها نه هدف و روح زندگی را عوض می کند و نه راه بهتر و نزدیک تر و بی خطر تری به سوی هدف های زندگی و پیمودن راه وصول به هدف ها را در اختیار قرار می دهند.
وسایل و ابزار های زندگی در هر عصری بستگی دارد به میزان و معلومات و اطلاعات بشری. اسلام نگفته که خیاطی، بافندگی، کشاورزی، حمل و نقل، جنگ و یا هر کاری دیگر از این قبیل باید با فلان ابراز مخصوص باشد تا با پیشرفت علم که آن ابزار منسوخ می گردد میان علم و دستور اسلام تضاد و تناقضی پیدا شود. اسلام نه برای کفش و لباس مد خاصی آورده و نه برای ساختمان ها سبک و استیل معینی در نظر گرفته و نه برای تولید و توزیع، ابزارهای مخصوص معین کرده است.

مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه (اندیشه قم)