سؤالاتی راجع به شب قدر | کتابخانه مجازی الفبا

چرا شب قدر، شب قدر نامیده شده است؟

در پاسخ اين سؤال، كه چرا اين شب، شب قدر ناميده شده؟ سخن بسيار گفته‏اند، از جمله اينكه:

1- شب قدر به اين جهت " قدر" ناميده شده كه جميع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعيين مى‏شود، شاهد اين معنى سوره دخان است كه مى‏فرمايد: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ»: ما اين كتاب مبين را در شبى پر بركت نازل كرديم، و ما همواره انذار كننده بوده‏ايم، در آن شب كه هر امرى بر طبق حكمت خداوند تنظيم و تعيين مى‏گردد. (دخان- 3 و 4).

اين بيان هماهنگ با روايات متعددى است كه مى‏گويد: در آن شب، مقدرات يك سال انسانها تعيين مى‏گردد، و ارزاق و سرآمد عمرها، و امور ديگر، در آن ليله مباركه تفريق و تبيين مى‏شود. البته اين امر هيچگونه تضادى با آزادى اراده انسان و مساله اختيار ندارد، چرا كه تقدير الهى به وسيله فرشتگان بر طبق شايستگيها و لياقتهاى افراد، و ميزان ايمان و تقوى و پاكى نيت و اعمال آنها است. يعنى براى هر كس آن مقدر مى‏كنند كه لايق آن است، يا به تعبير ديگر زمينه‏هايش از ناحيه خود او فراهم شده، و اين نه تنها منافاتى با اختيار ندارد بلكه تاكيدى بر آن است.

2- بعضى نيز گفته‏اند آن شب را از اين جهت شب قدر ناميده‏اند كه داراى قدر و شرافت عظيمى است (نظير آنچه در آيه 74 سوره حج آمده است: «ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ" آنها قدر خداوند را نشناختند».

3- گاه نيز گفته‏اند به خاطر آن است كه قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والا قدر، و به وسيله فرشته صاحب قدر نازل گرديد.

4- يا اينكه شبى است كه مقدر شده قرآن در آن نازل گردد.

5- يا اينكه كسى كه آن شب را احيا بدارد صاحب قدر و مقام و منزلت مى‏شود.

6- يا اينكه در آن شب، آن قدر فرشتگان نازل مى‏شوند كه عرصه زمين بر آنها تنگ مى‏شود، چون تقدير به معنى- تنگ گرفتن نيز آمده است مانند وَ مَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ (طلاق- 7).

جمع ميان تمام اين تفسيرها در مفهوم گسترده" ليلة القدر" كاملا ممكن است هر چند تفسير اول از همه مناسبتر و معروفتر است.


شب قدر كدام شب است؟

پاسخ: در اينكه" ليلة القدر" در ماه رمضان است ترديدى نيست، چرا كه جمع ميان آيات قرآن همين معنى را اقتضا مى‏كند، از يك سو مى‏گويد: قرآن در ماه رمضان نازل شده (بقره- 185) و از سوى ديگر مى‏فرمايد: در شب قدر نازل گرديده (آيات مورد بحث). ولى در اينكه كدام شب از شبهاى ماه رمضان است؟ گفتگو بسيار است، و در اين زمينه تفسيرهاى زيادى شده، از جمله شب اول، شب هفدهم، شب نوزدهم، شب بيست و يكم، شب بيست و سوم، شب بيست و هفتم، و شب بيست و نهم.

ولى مشهور و معروف در روايات اين است كه در دهه آخر ماه رمضان و شب بيست و يكم يا بيست و سوم است، لذا در روايتى مى‏خوانيم كه در دهه آخر ماه مبارك پيغمبر اكرم «صلی الله علیه وآله» تمام شبها را احيا مى‏داشت و مشغول عبادت بود. و در روايتى از امام صادق علیه السلام آمده است كه: «شب قدر شب بيست و يكم يا بيست و سوم است»؛ حتى هنگامى كه راوى اصرار كرد كداميك از اين دو شب است و گفت: اگر من نتوانم هر دو شب را عبادت كنم كداميك را انتخاب نمايم؟! امام علیه السلام تعيين نفرمود، و افزود: «ما ايسر ليلتين فيما تطلب؛ چه آسان است دو شب براى آنچه مى‏خواهى».[1]

ولى در روايات متعددى كه از طرق اهل بيت «علیهم السلام» رسيده است بيشتر روى شب بيست و سوم تكيه شده، در حالى كه روايات اهل سنت بيشتر روى« شب بيست و هفتم» دور مى‏زند. در روايتى از امام صادق علیه السلام نيز نقل شده كه فرمود: «التقدير فى ليلة القدر تسعة عشر، و الإبرام فى ليلة احدى و عشرين و الامضاء فى ليلة ثلاث و عشرين»؛[2] تقدير مقدرات در شب نوزدهم، و تحكيم آن در شب بيست و يكم، و امضاء در شب بيست و سوم است » و به اين ترتيب بين روايات جمع مى‏شود.




چرا شب قدر مخفى است؟

پاسخ: بسيارى معتقدند مخفى بودن شب قدر در ميان شبهاى سال، يا در ميان شبهای ماه مبارك رمضان براى اين است كه مردم به همه اين شبها اهميت دهند، همانگونه كه خداوند رضاى خود را در ميان انواع طاعات پنهان كرده تا مردم به همه طاعات روى آورند، و غضبش را در ميان معاصى پنهان كرده تا از همه بپرهيزند، دوستانش را در ميان مردم مخفى كرده تا همه را احترام كنند، اجابت را در ميان دعاها پنهان كرده تا به همه دعاها رو آورند، اسم اعظم را در ميان اسمائش مخفى ساخته تا همه را بزرگ دارند، و وقت مرگ را مخفى ساخته تا در همه حال آماده باشند. و اين فلسفه مناسبى به نظر مى‏رسد.




آيا شب قدر در امتهاى پيشين نيز بوده است؟

پاسخ: ظاهر آيات اين سوره نشان مى‏دهد كه شب قدر مخصوص زمان نزول قرآن و عصر پيامبر اسلام «صلی الله علیه وآله» نبوده، بلكه همه سال تا پايان جهان تكرار مى‏شود. تعبير به فعل مضارع (تنزل) كه دلالت بر استمرار دارد، و همچنين تعبير به جمله اسميه «سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ» كه نشانه دوام است نيز گواه بر اين معنى است. مضافا روايات بسيارى كه شايد در حد تواتر باشد نيز اين معنى را تاييد مى‏كند.

ولى آيا این شب در امتهاى پيشين نيز بوده است يا نه. صريح روايات متعددى اين است كه اين از مواهب الهى بر اين امت مى‏باشد، چنان كه در حديثى از پيغمبر اكرم ص آمده است كه فرمود: «ان اللَّه وهب لامتى ليلة القدر لم يعطها من كان قبلهم‏»: خداوند به امت من شب قدر را بخشيده و احدى از امتهاى پيشين از اين موهبت برخوردار نبودند».[3]




چگونه شب قدر برتر از هزار ماه است؟

پاسخ: ظاهر اين است كه بهتر بودن اين شب از هزار ماه، به خاطر ارزش عبادت و احياى آن شب است، و روايات فضيلت ليلة القدر و فضيلت عبادت آن كه در كتب شيعه و اهل سنت فراوان است اين معنى را كاملا تائيد مى‏كند. علاوه بر اين، نزول قرآن در اين شب، و نزول بركات و رحمت الهى در آن، سبب مى‏شود كه از هزار ماه برتر و بالاتر باشد. در حديثى از" امام صادق «علیه السلام» آمده است كه به «على بن ابى حمزه ثمالى» فرمود: «فضيلت شب قدر را در شب بيست و يكم و بيست و سوم بطلب، و در هر كدام از اين دو يكصد ركعت نماز بجاى آور، و اگر بتوانى هر دو شب را تا طلوع صبح احيا بدار و در آن شب غسل كن». «ابو حمزه» مى‏گويد: عرض كردم: «اگر نتوانم ايستاده اين همه نماز بخوانم چه کنم؟ حضرت فرمودند: نشسته بخوان، عرض كردم: اگر نتوانستم؟ فرمود: در بستر بخوان، و مانعى ندارد در آغاز شب خواب مختصرى بكنى و بعد مشغول عبادت شوى، درهاى آسمان در ماه رمضان گشوده است، و شياطين در غل و زنجيرند، و اعمال مؤمنين مقبول است و چه ماه خوبى است ماه رمضان».[4]




آيا شب قدر در مناطق مختلف، يكى است؟

پاسخ: مسلم است كه شب قدر اختصاص به زمان رسول خداصلى الله عليه وآله و محيط حجاز نداشته و در همه زمانها و مكان‏ها، شب قدر با همه عظمت و اهميتش وجود دارد. البته اين بدان معنا نيست كه شب قدر براى همه ساكنان كره زمين، شب واحد و مشتركى باشد و در ساعت معينى در سراسر كره زمين آغاز و در ساعت معينى هم پايان بپذيرد، زيرا زمين كروى است و هميشه يك نيم كره آن در تاريكى و نيم كره ديگر آن در روشنايى قرار دارد. بنابراين، دو نظر وجود دارد:

1. اين كه گفته مى‏شود شب قدر در سراسر سال يك شب است منظور اين است كه براى اهالى هر نقطه‏اى بر حسب سال قمرى خودشان تنها يك شب قدر وجود دارد. به عبارت ديگر اهالى هر منطقه‏اى سال قمرى خود را بر حسب افق خاص آن نقطه، از اول ماه محرم آغاز مى‏كنند و پس از گذشتن چند ماه قمرى، ماه رمضان همان نقطه برحسب افق خاص آغاز مى‏شود كه در آن يك شب قدر وجود دارد. اين كه اهالى هر نقطه‏اى ايام و اوقات خود را بايد با افق خاص آن نقطه تعيين كنند اختصاص به شب قدر ندارد مثل روزهاى عيد فطر و عيد قربان كه هركدام از اين اعياد هم در طول سال بيش از يك روز نيست و در كشورهاى مختلف اسلامى آنها را با توجه به تفاوت افقى كه دارند و با مراجعه به افق خاص خود تعيين مى‏كنند.

2. منظور از يكى بودن شب قدر در سال، اين است كه يك شبانه روز كامل باشد؛ به اين معنا كه در برخى از نقاط كره زمين شب آنها و در برخى نقاط ديگر روز آنها ويژگى قدر را داشته باشد.

نظر يه نخست قوي تر است.

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی