دیدگاه فهم قرآن از طریق سنّت، تنها در برخى سطوح چه می گوید؟ | کتابخانه مجازی الفبا

دیدگاه فهم قرآن از طریق سنّت، تنها در برخى سطوح چه می گوید؟

بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت

به نظر مى رسد براى تبیینِ دقیق رابطه متقابل قرآن و حدیث ، و نقش سنّت در تفسیر قرآن و فهم معارف دینى ، تفصیل قائل شدن میان مراتب قرآن شناسى (فهم معارف قرآن) ، ضرورى است.

مراتب قرآن شناسى

به طور كلّى ، فهم معارف قرآن كریم را مى توان در چهار مرحله خلاصه كرد:
1.آشنایىِ اجمالى با معارف قرآن،
2.آشنایى با اشارات قرآن،
3.آشنایى با لطایف قرآن،
4.آشنایى با حقایق قرآن.

از امام زین العابدین علیه السلام ، در باره مراتب قرآن شناسى روایت شده كه مى فرماید :

إنَّ كِتابَ اللّهِ عَلى أربَعَةِ أشیاءَ: عَلَى العِبارَةِ، وَ الإِشارَةِ، وَ اللَّطائِفِ، وَ الحَقائِقِ؛ فَالعِبارَةُ لِلعَوامِّ، وَ الإِشارَةُ لِلخَواصِّ، وَ اللَّطائِفُ لِلأَولِیاءِ، وَ الحَقائِقُ لِلأَنبِیاءِ. [۱] همانا كتاب خدا بر چهار چیز است : بر عبارت ، اشارت ، لطایف و حقایق. عبارت ، براى عوام است و اشارت براى خواص و لطایف براى اولیایند و حقایق براى انبیا.

و اینك ، توضیحى در باره هر یك از این مراتب:

یك. آشنایى اجمالى با معارف قرآن

مرحله نخستِ قرآن شناسى ، یعنى آشنایى اجمالى با معارفِ حیاتبخشِ این كتاب آسمانى ، براى عموم كسانى كه با ادبیات عرب آشنایى دارند ، امكان پذیر است ، چنان كه در حدیثى كه ملاحظه شد ، آمده است : «عبارت، براى عوام است».

به سخن دیگر ، هر كس زبان عربى را بداند و بتواند عبارات قرآن را بفهمد ، به تناسب قدرت درك خود ، مى تواند از نورانیت آن ، بهره ببرد ، چنان كه در حدیثى از امیر مؤمنان علیه السلام نقل شده كه مى فرماید:

ما جالَسَ هذَا القُرآنَ أحَدٌ إلّا قامَ عَنهُ بِزِیادَةٍ أو نُقصانٍ: زِیادَةٍ فى هُدىً، أو نُقصانٍ فى عَمىً. [۲] هیچ كس با این قرآن ننشست ، مگر آن كه با افزایشى یا كاهشى از نزد آن برخاست : افزایش در هدایت ، یا كاهش در كورى (گم راهى).

همه احادیثى كه عموم مردم را به آموختن قرآن براى بهره گیرى از آن تشویق مى كنند ، در واقع ، بر لزوم نخستین مرحله قرآن شناسى و آشنایى اجمالى با معارف نورانى این كتاب آسمانى در زمینه هاى: اعتقادى ، اخلاقى ، عملى ، تاریخى و... براى همه پیروان اسلام ، تأكید دارند، مانند آنچه از امام على علیه السلام نقل شده كه مى فرماید:

اِعلَموا أنَّهُ لَیسَ عَلى أحَدٍ بَعدَ القُرآنِ مِن فاقَةٍ، و لا لِأَحَدٍ قَبلَ القُرآنِ مِن غِنىً؛ فَاستَشفوهُ مِن أدوائِكُم وَ استَعینوا بِهِ عَلى لَأوائِكُم ؛ فَإِنَّ فیهِ شِفاءً مِن أكبَرِ الدّاءِ؛ وهُوَ الكُفرُ وَ النِّفاقُ، وَ الغَىُّ وَ الضَّلالُ؛ فَاسأَلُوا اللّهَ بِهِ، و تَوَجَّهوا إلَیهِ بِحُبِّهِ، و لا تَسأَلوا بِهِ خَلقَهُ... وَ استَدِلّوهُ عَلى رَبِّكُم، وَ استَنصِحوهُ عَلى أنفُسِكُم، وَ اتَّهِموا عَلَیهِ آراءَكُم، وَ استَغِشّوا فیهِ أهواءَكُم. [۳] بدانید كه هیچ كس با داشتن قرآن ، نیازمند نمى شود ، و هیچ كس بدون قرآن ، بى نیاز نخواهد بود. پس ، درمان دردهاى خود را از قرآن بجویید و براى سختى ها و مشكلات خود ، از آن كمك بگیرید ؛ زیرا درمان بزرگ ترین دردها ـ یعنى كفر و نفاق و بیراهه رَوى و گم راهى ـ ، در قرآن است. پس به وسیله آن ، از خداوند مسئلت كنید ، و با دوست داشتنِ قرآن ، به درگاه خداوند روى آورید ، و به وسیله قرآن ، از خلق خدا چیزى نخواهید... با قرآن به پروردگارتان راه برید ، و آن را مشاور خود قرار دهید ، و آرایتان را در برابر آن ، متّهم كنید ، و ناخالصى عقایدتان را با آن بسنجید.

روشن است كه مخاطب امام علیه السلام در این سخن ، همه امّت اسلام اند ، و ایشان نمى خواهد به آنان بگوید كه براى بهره گرفتن از قرآن ، همه مردم باید در علم تفسیر ، تخصّص پیدا كنند ؛ بلكه مقصود ایشان ، دعوت همه مردم به آشنایى اجمالى با معارف قرآن به قدر استعداد و توان آنهاست.

همچنین ، همه آیات و احادیثى كه عموم مردم را به تدبّر در قرآن براى بهره گیرى از ره نمودهاى آن دعوت مى كنند ، بر قابل فهم بودن این كتاب آسمانى براى آنان ، دلالت دارند ، مانند این آیه شریف :

«كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیكَ مُبَارَكٌ لِّیدَّبَّرُواْ ءَایاتِهِ وَ لِیتَذَكَّرَ أُوْلُواْ الْأَلْبَابِ. [۴]

كتابى است خجسته كه به سوى تو فرستادیم تا در آیات آن بیندیشند و خردمندان از آن، پند گیرند» .

افزون بر این ، چنان كه قبلاً اشاره كردیم ، اصولاً معجزه بودن قرآن ـ كه این كتاب آسمانى، بارها به آن، تحدّى (هَماوردطلبى) كرده است ـ ، نشانه آن است كه زیبایى و عمق و حلاوت معناى آن ، براى توده اندیشه ورانِ عربى دان، قابل فهم است.

دو. آشنایى با اشارات قرآن

دومین مرحله قرآن شناسى ، یعنى آشنایى با اشارات این كتاب آسمانى ، براى عموم مردم، میسّر نیست؛ بلكه نیاز به تخصّص دارد و تنها خواص اند كه مى توانند به این حوزه معرفتى راه یابند. امام زین العابدین علیه السلام ، به این مرحله اشاره نموده، مى فرماید: «اشارت، براى خواص است».

توضیح مطلب ، این كه : نور بودن قرآن و بیان بودن آن ، با علمى بودن و عمق داشتنِ معارف آن ، منافاتى ندارد. بر پایه گزارش ثقة الإسلام كلینى، پیامبر خدا(ص) در باره عمق معارف این كتاب آسمانى مى فرماید:

لَهُ ظَهرٌ و بَطنٌ، فَظاهِرُهُ حُكمٌ و باطِنُهُ عِلمٌ، ظاهِرُهُ أنیقٌ و باطِنُهُ عَمیقٌ، لَهُ نُجومٌ و عَلى نُجومِهِ نُجومٌ، لا تُحصى عَجائِبُهُ، و لا تُبلى غَرائِبُهُ. [۵] قرآن ، ظاهرى دارد و باطنى. ظاهر آن ، حُكم است و باطنش علم. ظاهرش زیباست و باطنش ژرف. داراى ستارگانى است [۶] و ستارگانش هم ستارگانى دارند. شگفتى هایش به شماره در نمى آیند ، و غرایبش كهنه نمى گردند.

اشارات قرآن ، راه دستیابى به بخش عمده اى از معارف آن است و بدین سان ، همان طور كه از امام على علیه السلام روایت شده است ، قرآن كریم ، خود ، شارح و مبین خویش است:

كِتابُ اللّهِ تُبصِرونَ بِهِ، و تَنطِقونَ بِهِ، و تَسمَعونَ بِهِ، و ینطِقُ بَعضُهُ بِبَعضٍ، و یشهَدُ بَعضُهُ عَلى بَعضٍ. [۷] این ، كتاب خداست كه با آن مى توانید [حقیقت را] ببینید ، و با آن سخن [حق را ]بگویید ، و به وسیله آن بشنوید. بعضى از قرآن ، از بعضى دیگر آن ، سخن مى گوید ، و برخى بر برخى دیگر ، گواهى مى دهند.

امام على علیه السلام در حدیثى دیگر مى فرماید:

وَ اللّهُ سُبحانَهُ یقولُ : «مَّا فَرَّطْنَا فِى الْكِتَابِ مِن شَىْ ءٍ» [۸] و فیهِ تِبیانُ كُلِّ شَى ءٍ، [۹] و ذَكَرَ أنَّ الكِتابَ یصَدِّقُ بَعضُهُ بَعضاً. [۱۰] خداوند سبحان مى فرماید : «ما در قرآن چیزى را فروگذار نكردیم» . و در قرآن ، بیان هر چیزى هست. [خداوند] یادآور شده كه بعض قرآن ، گواه بعض دیگر آن است.

امّا شنیدن سخن قرآن و فهم تصدیق و شهادت و اشارت برخى از آیات در مورد برخى دیگر ، كار هر كس نیست. تنها خواص و اهل فن مى توانند تشخیص بدهند كه هر آیه در باره آیه دیگر، چه مى گوید و كدام آیه ، به كدام نكته اشاره دارد و كدام آیه ، مفسّر و مبین كدام آیه دیگر است.

قرآن شناسى بر اساس این روش ، «تفسیر قرآن به قرآن» نامیده مى شود و نیازى به سنّت ندارد ؛ امّا نكته مهمّى كه باید به آن توجّه داشت ، این است كه معارفى كه در این مرحله از قرآن شناسى به دست مى آیند ، نمى توانند به عنوان پیام دین و برنامه اسلام براى تكامل انسان و زندگى او تلقّى گردند ؛ چرا كه در این صورت ، به دیدگاه نخست، باز خواهیم گشت و «حَسبُنا كتابُ اللّه » ، [۱۱] مصداق خواهد یافت كه بر خلاف سنّت قطعى پیامبر خدا(ص) و اجماع قاطبه مسلمانان است.

بنا بر این ، مرحله دوم از قرآن شناسى براى استنتاج نهایى از معارف قرآنى در زمینه هاى مختلف ، كافى نیست. توضیح بیشتر این مطلب ، در تبیین مرحله سوم ، خواهد آمد.

سه. آشنایى با لطایف قرآن

در این مرحله از قرآن شناسى، با كشف دقایق و لطایف كتاب خدا ، زمینه براى استنتاج نهایى از معارف بلند آن ، فراهم مى گردد ؛ امّا این مرتبه از شناخت ، همان طور كه در سخن امام زین العابدین علیه السلام آمده است ، ویژه اولیاى الهى است: «لطایف براى اولیایند».

امام على علیه السلام ، در تبیین ویژگى هاى اولیاى خدا كه با لطایف قرآن آشنایند ، مطابق گزارش بسیارى از منابع حدیثى چنین مى فرماید:

إنَّ أولِیاءَ اللّهِ هُمُ الَّذینَ نَظَروا إلى باطِنِ الدُّنیا إذا نَظَرَ النّاسُ إلى ظاهِرِها، وَ اشتَغَلوا بِآجِلِها إذَا اشتَغَلَ النّاسُ بِعاجِلِها، فَأَماتوا مِنها ما خَشوا أن یمیتَهُم، و تَرَكوا مِنها ما عَلِموا أنَّهُ سَیترُكُهُم، و رَأَوُا استِكثارَ غَیرِهِم مِنهَا استِقلالاً، و دَرَكَهُم لَها فَوتاً. أعداءُ ما سالَمَ النّاسُ، و سَلمُ ما عادَى النّاسُ. بِهِم عُلِمَ الكِتاب و بِهِ عَلِموا، و بِهِم قامَ الكِتابُ و بِهِ قاموا، لا یرَونَ مَرجُوّاً فَوقَ ما یرجونَ، و لا مَخوفاً فَوقَ ما یخافونَ. [۱۲] اولیاى خدا ، آنان اند كه به باطن دنیا نگریستند ، آن گاه كه مردم ، ظاهر آن را دیدند ، و به آینده دنیا پرداختند ، آن گاه كه مردم به امروز آن ، سرگرم شدند. پس ، از دنیا میراندند آنچه را كه ترسیدند آنان را بمیراند ، و رها كردند از دنیا آنچه را كه دانستند به زودى تركشان خواهد كرد ، و آنچه [از دنیا] را كه دیگران بسیار شمردند ، اندك دیدند و رسیدن به آن را از كف دادن [آخرت] دانستند. با آنچه مردم آشتى كردند ، دشمنى ورزیدند ، و با آنچه مردم [دنیاپرست ، ]دشمن شدند ، آشتى كردند. قرآن ، به واسطه آنان ، دانسته مى شود ، و آنان به كتاب خدا آگاه اند. قرآن به وسیله آنان برپاست ، و آنان به كتاب خدا استوارند. به بالاتر از آنچه امیدوارند ، چشم نمى دوزند ، و از بالاتر از آنچه مى ترسند ، ترس ندارند.

سخن امام علیه السلام در جملات «قرآن به وسیله آنان برپاست ، و آنان به واسطه كتاب ، استوارند» ، به طور واضح ، به نقش اساسى حدیث در حوزه معرفت دینى اشاره دارد و بیانگر آن است كه در این مرحله از قرآن شناسى، پیوند قرآن و حدیث ، ثمر مى دهد ، و این، هرگز بِدان معنا نیست كه قرآن، بدون حدیث ، مبهم است و نمى توان از آن بهره برد ، چنان كه پاره اى از اخباریان گفته اند ؛ بلكه بدون حدیث نمى توان از معارف قرآن ، به نتیجه نهایى رسید.

قرآن ، عهده دار ترسیم خطوط اصلى و كلّى دین است و سنّت ، عهده دار بیان حدود و جزئیات دین. از این رو ، دین شناسى به مفهوم كامل آن ، تنها در پرتو هدایت قرآن و حدیث، در كنار هم ، امكان پذیر است و كتاب و سنّت، در محدوده برنامه هاى اعتقادى و عملىِ دین ـ كه برآیند نهایى معارف قرآنى اند ـ ، پیوندى ناگسستنى دارند.

بنا بر این ، حدیث، نه تنها شیوه تفسیر قرآن و استنباط از این كتاب آسمانى را آموزش مى دهد ، بلكه در استنتاج نهایى برنامه هاى اعتقادى و عملىِ اسلام ، نقش كلیدى دارد.

چهار. آشنایى با حقایق قرآن

بالاترین مراتب شناخت كتاب هاى آسمانى ، آشنایى با حقایق آنهاست كه این مرتبه از معرفت ، اختصاص به انبیاى الهى دارد: «حقایق، براى انبیایند».

قرآن نیز ـ كه مهم ترین كتاب آسمانى است ـ علاوه بر عبارات و اشارات و لطایف ، حقایقى دارد كه شناخت آنها مخصوص خاتم انبیا ، محمّد(ص) است و بر اساس ادلّه قطعى ، علوم ایشان به اهل بیت آن بزرگوار ـ كه اوصیاى اویند ـ منتقل شده است. [۱۳] از این رو ، در احادیث فراوانى ، بر این موضوع، تأكید شده كه جز خاندان پیامبر(ص) ، هیچ كس قرآن شناسِ جامع و كامل نیست؛ و اینك ، نمونه هایى از آن احادیث:
1.از جابر، نقل شده كه گفت : شنیدم امام باقر علیه السلام فرمود :

ما یستَطیعُ أحَدٌ أن یدَّعِىَ أنَّ عِندَهُ جَمیعَ القُرآنِ كُلِّهِ ظاهِرِهِ و باطِنِهِ، غَیرَ الأَوصِیاءِ. [۱۴] هیچ كس جز اوصیا نمى تواند ادّعا كند كه همه قرآن ، ظاهر و باطنش ، در نزد اوست.
2.از ابو حمزه ثُمالى نقل شده كه امام باقر علیه السلام فرمود :

ما أجِدُ مِن هذِهِ الاُمَّةِ مَن جَمَعَ القُرآنَ إِلَا الأَوصِیاءَ. [۱۵] از این امّت ، كسى جز اوصیا را نمى یابم كه جامع قرآن [و عالم به همه آن، چه ظاهر و چه باطنش] باشد. ۳. از مُرازِم و موسى بن بُكَیر، نقل شده كه امام صادق علیه السلام فرمود :

إنّا أهلَ البَیتِ لَم یزَلِ اللّهُ یبعَثُ مِنّا مَن یعلَمُ كِتابَهُ مِن أوَّلِهِ إلى آخِرِهِ. [۱۶] خداوند از ما اهل بیت ، همواره كسى را بر مى انگیزد كه كتاب او را ، از ابتدا تا انتهایش بداند.
4.از عبد الأعلى نقل شده كه : شنیدم امام صادق علیه السلام مى فرماید :

وَ اللّهِ إنّى لَأَعلَمُ كِتابَ اللّهِ مِن أوَّلِهِ إلى آخِرِهِ، كَأَنَّهُ فى كَفّى، فیهِ خَبَرُ السَّماءِ و خَبَرُ الأَرضِ، و خَبَرُ ما كانَ و خَبَرُ ما هُوَ كائِنٌ، قالَ اللّهُ عز و جل: «فیهِ تِبیانُ كُلِّ شَى ءٍ» [۱۷]. [۱۸] به خدا سوگند كه من به كتاب خدا ، از اوّل تا آخرش عالم هستم ، چنان كه گویى در مشت من است. خبر آسمان و خبر زمین ، و خبر گذشته و آینده و حال ، [همه] در قرآن هست. خداوند عز و جل فرموده : «در قرآن ، بیان هر چیزى وجود دارد».