مراتب شرک‏ را بیان نمائید؟ | کتابخانه مجازی الفبا

مراتب شرك‏ را بیان نمائید؟

در مباحث اعتقادى به سه عنوان موحّد، كافر و مشرك برمى‏خوريم. انسان يا به وجود خداوند اقرار ندارد كه در اين صورت به او كافر مى‏گوييم؛ امّا در صورت اقرار، اگر خداوند را به يگانگى نيز بشناسد او را موحّد، و اگر در كنار خدا، شريكانى نيز براى او قرار دهد، او را مشرك مى‏ناميم. البته برخى از مراتب شرك با ايمان قابل جمع نيست و آن شرك در ذات است كه آن را شرك جلىّ مى‏ناميم و برخى از مراتب شرك همچون ريا، شرك خفى است كه با ايمان ظاهرى سازگار بوده و شخص را از جرگه مؤمنان خارج نمى‏كند. براى توضيح بيشتر اين مطلب، به شرح اقسام و مراتب شرك مى‏پردازيم:

1. شرك ذاتى‏

اعتقاد به موجودات قديم ديگرى كه در عرض وجود خداى متعال بوده و استقلال در ذات داشته باشند شرك ذاتى است. كسانى كه به تثليث يا ثنويت رو آورده‏اند توجه نكرده‏اند كه حق تعالى حقيقت محض و بى نهايتى است كه جايى براى وجود شريك باقى نمى گذارد در حالى كه اعتقاد به شرك ذاتى سبب محدوديت ذات حق مى‏شود.خداوند متعال در مورد كسانى كه قائل به تثليث شدند فرموده است: «لَقَدْ كَفَرَ الَّذينَ قالُوا انَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَةِ وَ ما مِنْ الهٍ الَّا الهٌ واحِدٌ»؛[1] آنها كه گفتند: «خداوند، يكى‏از سه خداست» به يقين كافر شدند؛ معبودى جز معبود يگانه نيست. هرگز اعتقاد به توحيد و مبدأ بودن خداوند براى جهان با اعتقاد به موجودات ديگر در كنار خدا سازگار نيست و چنين اعتقادى كه شرك جلى است سبب خروج شخص از حوزه اسلام مى‏گردد.

2. شرك صفاتى‏

منظور از شرك صفاتى آن است كه كسى صفات خداوند را زايد به ذات او دانسته و يا به تعدد صفات جداى از يكديگر قائل شود. شهيد مطهرى (ره) در مورد اين قسم از شرك مى‏نويسد:

شرك در صفات، به علت دقيق بودن مسأله، در ميان عامه مردم هرگز مطرح نمى‏شود، شرك در صفات، مخصوص برخى انديشمندان است كه در اينگونه مسائل مى‏انديشند امّا صلاحيت و تعمق كافى ندارند. اشاعره از متكلّمين اسلامى دچار اين نوع شرك شده‏اند ... [2]

3. شرك افعالى‏

شريك كردن غير خدا، در افعال خدا را ، شرك افعالى گويند و مى‏توان آن را به اقسام مختلف تقسيم كرد از جمله:

الف. شرك در خالقيّت‏

كسانى كه با وجود اعتراف به خداوند يكتا در جهان هستى، خلقت برخى از مخلوقات را به غير خدا نسبت دهند دچار شرك در خالقيت شده‏اند، مانند كسانى كه شرور را آفريده برخى از مخلوقات مى‏دانند.

خداوند براى خلقت موجودات نه از كسى كمك گرفته و نه هيچ موجودى توان و قدرت بر چنين كارى را داراست؛ زيرا موجودات هر آنچه داشته باشند خود مخلوق خدايند و هرگز توان قدرت نمايى در برابر ذات الهى را ندارند، خداوند متعال در توبيخ مشركان مى‏فرمايد: «هذا خَلْقُ اللَّهِ فَارُونى‏ ماذا خَلَقَ الَّذينَ مِنْ دُونِه‏ بَلِ الظَّالِمُونَ فى‏ ضَلالٍ مُبينٍ»؛[3] اين آفرينش خداست، امّا به من نشان دهيد معبودان ديگر چه چيزى را آفريده‏اند؟! ولى ظالمان در گمراهى آشكارند.

تنها يك نوع از نسبت دادن خلقت به غير خدا با توحيد سازگار است و آن هم زمانى است كه خلقت موجودى با اذن الهى به دست موجودى ديگر انجام شود.قرآن مجيد در مورد عمل حضرت عيسى عليه السلام مى‏فرمايد: «وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِى‏ فَتَنفُخُ فِيهَا فَتَكُونَ طَيْراً بِإِذْنِي»؛[4] و هنگامى كه به فرمان من، از گِل چيزى به صورت پرنده مى‏ساختى، و در آن مى‏دميدى، و به فرمان من، پرنده‏اى مى‏شد.

اينگونه اعتقاد به صدور موجودى از موجود ديگر عين توحيد است.

ب. شرك در ربوبيت‏

ممكن است كسى خالقيت را منحصر به خداوند بداند، امّا معتقد باشد كه اداره جهان بعد از آفرينش، توسط موجودات ديگرى به طور مستقل انجام مى‏گيرد و خداوند دخالتى در تدبير آفريده‏ها ندارد، و يا قائل باشد كه خداوند شريكانى در تدبير آفريده‏ها دارد، چنين شركى كه شرك در ربوبيت است باطل است؛ زيرا مخلوقات نه تنها در اصل وجود و پيدايش، بلكه در همه شوؤن وجودى خويش وابسته به خدايند و وابستگى‏هايى كه به يكديگر دارند، در نهايت به وابستگى به خدا ختم مى‏شود و اوست كه بعضى از آفريدگان را به وسيله بعضى ديگر اداره مى‏كند و روزى‏خواران را به وسيله روزى‏هايى كه مى‏آفريند، روزى مى‏دهد و در يك سخن، اسباب و علل نه تنها در اصل هستى بلكه‏ هرگونه تأثيرى كه دارند همه از خداوند است و كارگردانى جهان مختص به ذات مقدس خداوند است. با دقت در مفهوم خالقيت و ربوبيت نيز روشن مى‏شود كه اين دو با هم تلازم دارند و محال است كه رب و مدبّر جهان غير از خالق آن باشد؛ زيرا خلق كردن موجوداتى با ويژگيهاى خاص و وابستگى به يكديگر، عين تدبير امور آنان است. به طور مثال، وقتى خداوند حيوانى را به گونه‏اى مى‏آفريند كه براى ادامه حيات، نياز به علوفه دارد و از سوى ديگر در جهان خارج، علوفه را نيز خلق مى‏كند، خلقت اين دو موجود با اين وابستگى يكى به ديگرى عين تدبير است. به عبارت ديگر مفهوم تدبير از كيفيت آفرينش و وابستگى يكى از اين دو مخلوق به ديگرى انتزاع مى‏شود، علاوه آنكه لازمه تدبير صحيح و كامل، علم به ويژگيها، نيازها و استعدادهاى مخلوقات است و شناخت اين امور جز از خالق آنها كه مى‏داند آنها را به چه تجهيزاتى مجهز كرده و چه قوا و استعدادهايى در وجود آنان قرار داده است، برنمى‏آيد؛ پس جز خالق آنها، كسى توان تدبير كامل و جامع براى آنها را ندارد.[5]

نكته حائز اهميت در اينجا اين است كه هر چند اعتقاد به نقش موجودات در تدبير جهان چه بطور استقلالى و چه به نحو شراكت با حضرت حق، سبب ورود به جرگه شرك جلى مى‏گردد. (همانگونه كه بيشتر مشركان معاصر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در سرزمين عربستان از اين گروه بودند) امّا بى‏توجهى به مفهوم دقيق توحيد ربوبى در بسيارى از موارد انسان را به حوزه شرك خفى مى‏كشاند؛ زيرا انسان ممكن است در مرحله بينش و اعتقاد به توحيد ربوبى معتقد باشد امّا در عمل، تأثير را بطور استقلالى از موجودات طلب نمايد. امام‏صادق عليه السلام در ذيل آيه شريفه «وَ مايُؤْمِنُ اكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ الَّا وَ هُمْ‏مُشْرِكُونَ»[6] كه مرتبه‏اى از ايمان و شرك را قابل جمع دانسته است، به همين شرك در ربوبيّت كه به هنگام عمل براى بسيارى رخ مى‏دهد اشاره كرده، مى‏فرمايد: اين همان سخن شخص است كه مى‏گويد «اگر فلانى نبود من هلاك شده بودم و اگر فلان شخص نبود به من چنان مصائبى رسيده بود و اگر فلانى نبود، خانواده‏ام از دستم‏ مى‏رفت!»، آيا نمى‏بينى كه او براى خداوند شريكى در ملكش قرار داده كه به او روزى مى‏دهد و بلاها را از او دفع مى‏كند؟ راوى مى‏گويد: پرسيدم در صورتى كه بگويد: «اگر خداوند به واسطه فلان شخص بر من منت ننهاده بود، هلاك مى‏شدم.» چگونه است، امام فرمود: بلى، اين اشكال ندارد.[7]

4. شرك عبادى‏

توحيد عبادى يا توحيد عملى يعنى براى خدا عبادت كردن، براى خدا قيام كردن، براى خدا خدمت كردن، براى خدا زيستن و براى خدا مردن.[8] در برابر اين قسم از توحيد، شرك عبادى قرار دارد كه مراتب گوناگونى را شامل مى‏شود. مرتبه‏اى از آن كه همان شرك جلى و سبب خروج از اسلام است، عبادت در پيشگاه بتها و معبودان، ساختگى است. نمونه‏هايى از اين نوع، در جهان گذشته و زمان كنونى وجود داشته و دارد.

امّا نمونه‏هايى از اين قسم از شرك نيز وجود دارد كه مربوط به حوزه «شرك خفى» است و در آيات و روايات اسلامى ما به آنها اشاره شده است. در اينجا به شرح اجمالى دو نوع آن مى‏پردازيم.

الف. اطاعت از غير خدا و غير اولياى الهى‏

در قرآن از اطاعت شيطان و هواى نفس و طاغوتهاى زمان، تعبير به عبادت شده‏است.

در سوره يس در توبيخ انسان در اطاعت از شيطان مى‏فرمايد: «الَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِى آدَمَ ان لَّا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ ....»؛[9] آيا با شما عهد نكردم اى فرزندان آدم كه شيطان را نپرستيد.

و يا در مورد هواى نفس مى‏فرمايد: «أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ الهَهُ هَوَيهُ ...»؛[10] آيا ديدى كسى را كه هواى نفسش را معبود خود برگزيده است؟ قرآن مجيد در مواردى، پيروان اهل كتاب را سرزنش مى‏كند كه به عبادت احبار و رهبان پرداخته‏اند.[11] در حالى كه مى‏دانيم منظور از موارد ياد شده عبادت به معناى مصطلح و ركوع و سجود نيست بلكه مراد، همان خضوع و اطاعت در برابر فرامين آنهاست. امام صادق عليه السلام در تبيين اين نوع از عبادت مى‏فرمايد: عبادت، تنها سجود و ركوع نيست بلكه اطاعت از اشخاص است. كسى كه مخلوق را در جهت معصيت خالق اطاعت كند او را پرستيده است.[12]

ب. انجام عبادت به خاطر ريا

اين قسم از عبادت نيز شرك شمرده شده و شديداً نكوهش شده است. آيه‏اى كه در اين باره، مورد استناد قرار گرفته آيه ذيل است:

«... فَمَنْ كانَ يَرْجُو لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً وَ لايُشْرِكَ بِعِبادَةِ رَبِّهِ احَدًا»؛[13] پس هر كه به لقاى پروردگارش اميد دارد، بايد كارى شايسته انجام دهد و هيچ كس را در عبادت پروردگارش شريك نكند!

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، فرمود: پروردگار شما مى‏فرمايد: من بهترين شريك هستم پس كسى كه احدى از خلقم را شريك من در عملش قرار دهد من همه عمل را براى او واگذارم و جز عمل خالص را قبول نمى‏كنم. سپس آيه مذكور را قرائت فرمود.[14]

حضرت على عليه السلام نيز با استناد به همين آيه به ريا اشاره كرده، مى‏فرمايد:«پس اينان (رياكاران) روزه گرفتند و نماز خواندند و خود را به كارهاى خير واداشتند، جز اينكه در همه اين اعمال منظور ايشان ريا و نشان دادن به مردم بود؛ پس به خاطر اين ريايى كه انجام دادند كافر شدند.»[15] توجه به مراتب خفى شرك ما را به تأمل در اين حديث پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وا مى‏دارد كه فرمود: (راه يافتن) شرك (در عقايد و اعمال انسانها) از راه رفتن مورچه‏اى بر سنگ صاف[16]، در شب تاريك، مخفى‏تر است. كمترين شرك اين است كه انسان كمى از ظلم‏را دوست بدارد و از آن راضى باشد و يا كمى از عدل را دشمن بدارد، آيا دين جز دوست داشتن و دشمنى داشتن براى خداست؟ ...…[17]

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی