جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

میزان توانایی نظریات نفس و بدن در تبیین چالش «این‌همانی شخصی» می‌تواند نشان‌دهنده میزان انسجام، استحکام و درنتیجه صحت آن نظریات باشد. ازجمله نظریات حوزه نفس و بدن که جوهری مستقل برای نفس لحاظ نمی‌کند، دیدگاه ذهن بقچه‌ای هیوم است. دیدگاه مذکور قائل است ذهن همان انطباعات و تصورات متسلسل و پی‌درپی است. اما اگر گفتیم ذهن چیزی جز انطباعات پی‌درپی نیست، ذهن را امری تعریف کرده‌ایم که از هیچ ثباتی برخوردار نیست؛ در نتیجه در تبیین چالش «این‌همانی شخصی» که نیاز به ثبات دارد، دچار مشکل می‌شویم. طرف‌داران نظریه‌ بقچه‌ای ذهن، مؤلفه‌های متعددی از قبیل خاطره یا حافظه، مجاورت، مشباهت و علیّت در برساخت این‌همانی شخصی بر مبنای تسلسل انطباعات ارائه داده‌اند که در مقاله حاضر مؤلفه‌های مذکور را نقد کرده‌ و نشان داده‌ایم نظریه بقچه‌ای ذهن تحت هیچ شرایطی توانایی تبیین «این‌همانی شخصی» را ندارد و درنهایت پیشنهادی غیرتحویلی برای تبیین این‌همانی شخصی طرح کرده‌ایم.

.پژوهش حاضر با هدف تبیین فلسفی - روانشناختی - ارتباط نفس با بدن بر اساس اندیشه اسلامی با تاکید بر دیدگاه علامه طباطبایی انجام شد. یافته ها به روش تحلیل محتوای کیفی (توصیفی – تحلیلی) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. بررسی‌ها نشان داده است که علامه طباطبایی در مباحث قرآنی نیز مبانی فلسفی را تکیه گاه اصلی بحث قرار داده است و در برخی از موارد از روش تفسیر قرآن به قرآن فاصله گرفته است. علامه طباطبایی به تبعیت از حکمت متعالیه، اعتقاد دارد تعلق و ارتباط نفس و بدن از دیدگاه علامه طباطبایی ذاتی و حقیقی بوده به گونه ای که هرگز قابل تفکیک و جدایی از هم نیستند. نفس و بدن با تمام ساختار عصبی و هورمونی دو جوهر با ماهیت متفاوت است. نفس غیر مادی و بدن جسمانی و دارای فعل و انفعالات مادی می‌باشد. واقعیت آدمی همان نفس او است و بدن نقش ابزاری برای نفس دارد. فعل و انفعالات در قلمرو موجود انسانی فعالیت های نفسانی است و فعالیت‌های جسم به عنوان ابزار و علت‌های زمینه‌ساز با فعالیت‌های نفس همراه می‌شوند نه اینکه امر مستقلی به نام فعالیت بدن وجود داشته باشد. در تحلیل روانشناختی رابطه نفس و بدن نیز، موارد متعدد تأثیرات نفس بر بدن و بدن بر نفس ذکر شد. فهم درست در این مقوله به علت‌یابی در پدیده های رفتاری و کنترل آنها کمک می کند. تفسیر و تحلیل درست از رابطه نفس و بدن و بررسی نظریه های متفاوت می تواند مبنای پایه گذاری اصول علمی در این زمینه باشد.

دیده‌گاه های متنوعی له و علیه فیزیکالیسم نوشته شده و نوشته می‌شود. اما لازمه سنجش دقیق فیزیکالیسم، داشتن تلقیّ صحیح از فیزیکالیسم است. در مقاله حاضر فارغ از نقد فیزیکالیسم، می‌خواهیم به تلقیّ صحیحی از فیزیکالیسم برسیم. در این بین فهم چیستی امر فیزیکال در تعریف فیزیکالیسم نقش کلیدی بازی می‌کند؛ دو تلقیّ مشهور از امر فیزیکال وجود دارد: «شئ بنیاد» و «نظریه‌بنیاد». در تلقیّ اول، امر فیزیکال، بر الگوی اشیاء نمونه‌وار فیزیکی تعریف می‌شود؛ یعنی امری فیزیکی است که ویژگی اشیاء شاخص فیزیکی را داشته باشد و در تلقی دوم، امری فیزیکی است که علم فیزیک از آن بحث کند. در مقاله حاضر نشان خواهیم داد، هر دو تلقیّ دچار مشکل‌اند و باید تلقیّ سومی را در فهم امر فیزیکال، جایگزین دو تلقی مذکور کنیم. به اعتقاد ما تلقیّ صحیح، تلقی «ویژگی بنیاد» است ازبین تلقی های ویژگی بنیاد، جدیدترین نظریات در مورد تمایز مادی-مجرد متعلقّ به استاد فیاضی است که ویژگی معیار امر فیزیک را محسوس بودن معرفی می نماید ما ضمن نقد دیدگاه ایشان، درنهایت «استعداد تحقق درجهان فیزیک» را ما به عنوان فرق فارق و اصیل بین امر فیزیکی و غیرفیزیکی معرفی کرده‌ایم که دراین بین به نتائج دیگری هم رسیده‌ایم.

نظریه دوگانه‌انگاری ویژگی در فلسفه ذهن، انسان را از منظر جوهری، تماماً فیزیکی می‌داند، بااین‌وجود برای جوهر فیزیکی مذکور، دو نوع ویژگی قائل است؛ ویژگی فیزیکی و ویژگی غیرفیزیکی (ذهنی). دراین‌بین جدی‌ترین مشکل پیش‌‌روی دوگانه‌انگاران ویژگی، خطر سوق یافتن آن‌ها به‌طرف شبه‌پدیدارگرایی است. شبه‌پدیدارگرایی بدون این‌که اصل تحقق ویژگی‌های غیرفیزیکی (ذهنی) را طرد کند، علیّت و اثرگذاری آن را بر بدن فیزیکی نمی‌پذیرد. درنتیجه علاوه بر این‌که کار را برای کسی که می‌خواهد از دوگونه بودن ویژگی به دوگونه بودن جوهر پل بزند مشکل می‌کند، نفس دوگانه‌انگاری ویژگی را به یگانه‌انگاری سوق می‌دهد. در مقاله حاضر علاوه بر اشکالات خاستگاهی، اشکالات ساختاری و بنائی متعدّدی را در ابطال شبه‌پدیدارگرایی ارائه داده‌ و در انتها نظریاتی را که به پی‌پدیدارگرایی منتهی شده‌اند را نقد کرده‌ایم.

دوگانه­انگاری ویژگی را به این دلیل که ویژگی‌های ذهنی را غیر فیزیکی تلقّی کرده است، باید جدّی گرفت. این دیدگاه که دیوید چالمرز چهره مطرح آن محسوب می­شود، نه‌تنها از فیزیکالیسم تقلیل‌گرا عبور کرده، بلکه فیزیکالیسم غیر تقلیل‌گرا را نیز نادرست دانسته و با قول به قوی‏بودن نوخاستگی در امور ذهنی، عملاً آنها را خارج از دسترس فیزیک معرفی کرده است. با وجود این نظریه مزبور در ساحت جوهر، فیزیکالیسم محسوب می‌شود؛ یعنی قایل است انسان جوهراً فیزیکی است؛ ولی از حیث ویژگی دارای دو گونه ویژگی فیزیکی و غیر فیزیکی (ذهنی) است. در مقاله پیش رو دوگانه­انگار ویژگی را ملزم به پذیرش دوگانه­انگاری جوهری کرده‌ایم. برای این کار از مبانی فلسفه اسلامی استفاده کرده و عرض را به دلیل وجود فی­نفسه لغیره و تغایرِ غیر تباینی آن­ با جوهرش، شأن جوهر معرفی کرده و به دلیل حلول شأن در ذی‌شأن، هر وصف و تغییر در شأن را وصف و تغییر جوهر معرفی نموده­ایم و مآلاً بدین نتیجه رسیده‌ایم که جوهر فیزیکی بدن نمی‌تواند حامل ویژگی‌های غیر فیزیکی ذهنی باشد، بلکه ویژگی‌های ذهنی جواهر مناسب خود را می‌طلبند

انطباعات و تصورات ذهنی از اموری تلقی می‌شود که در قالب‌های مختلف کراراً برای اثبات جوهر نفسانی استفاده می‌شود. در این ‌بین هیوم معتقد است حقیقت انسان، بقچه‌ای از انطباعات و تصورات ذهنی است که مسلسل‌وار در پی هم می‌آیند و در ورای انطباعات مذکور، زیرلایه‌ای به نام جوهر نفسانی وجود ندارد. لذا نگاه بقچه‌ای به انطباعات ذهنی، مانعی جدی برای اثبات جوهر نفسانی از طریق انطباعات ذهنی است. ریشه انکار مذکور در رد هیوم بر اصل جوهر نهفته است، چراکه بنا بر اصول معرفت‌شناختی هیوم، ما از مقوله‌ای به نام جوهر، انطباعی نداریم و در نتیجه تصوری هم از آن نخواهیم داشت. در این مقاله اثبات می‌کنیم که امکان ندارد «نفس»، «ذهن» یا «من» صرفاً سلسله‌ای از انطباعات باشد که هیچ‌گونه جوهر زیرینی نداشته باشد. برای این کار ضمن اینکه دو دسته ایراد معرفت‌شناختی و متافیزیکی را به دیدگاه بقچه‌ای نفس وارد می‌کنیم، چیستی جوهر از منظر قائلان به نظریه بقچه‌ای، و نیز دلیل رد جوهر از طرف آنها را نقد، و در نهایت، دلیلی را نیز برای اثبات وجود نفس در فضای دیدگاه مذکور صورت‌بندی می‌کنیم.