جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«نظر» در گفتمان جدید در مقابل «عمل» بکار می‌رود، در اثولوجیا و انئادها در مباحث جهان‌شناسانه و وجودی معنا می‌یابد. مسئله این نوشتار واکاوی کاربست «نظر» در اثولوجیا و انئادها با رویکردی وجودی است. پرسش این است آیا کاربست «نظر» در اثولوجیا و انئادها یکی و به یک معناست و یا متفاوت است؟ «نظر» در این دو کتاب چگونه تقریر می‌شود؟ پاسخ این است، از حیث معنایی باهم تفاوتی ندارند؛ اما از حیث کاربست و نحوۀ بررسی مبحث باهم متفاوت هستند. در الهیات اثولوجیا «نظر» را می‌توان هم بر خدا و هم بر عقل و نفس نیز نسبت داد. «نظر» در نظریۀ فیض و صدور مطرح می‌شود و با جهان‌شناسی و خداشناسی پیوند دارد. و در انئادها نیز «نظر» در تمامی مراحل زندگی از خدا، عقل، نفس و طبیعت وجود دارد و جنبۀ ایجادی دارد. تفاوت این دو اثر این است در تقریر انئادها، «نظر» چه در جنبۀ وجودی و چه جنبۀ معرفتی، در مقابل «عمل» قرار دارد و «نظر» در نسبت با عمل بررسی می‌شود؛ درحالی‌که چنین نگاهی در اثولوجیا وجود ندارد. براین اساس در این نوشتار بر آنیم اصطلاح «نظر» در اثولوجیا و انئادها را تبیین کرده و جایگاه آن در نظام جهان‌شناسی این دو اثر بررسی کنیم. روش این نوشتار توصیفی-تحلیلی است.

شیخ شهاب‌الدین سهروردی، با گنجاندن عالم مثال در نقشه جهان‌شناسی خاص خویش، در میان فلاسفه اسلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. وی این عالم میانه را دست‌آوردی ارزشمند می­داند. به عقیده او، اعتقاد به عالم مثال می‌تواند راه‌حل بسیاری از مسائل مشکل دینی باشد که قرن‌ها متکلمان را به چالش کشیده است. ازجمله مسائل مهم، موضوع معاد و بهشت و دوزخ نفوس می‌باشد. وی با پذیرش هر دو نوع معاد، یعنی معاد روحانی و معاد جسمانی در باب جاودانگی نفوس پس از مرگ، به ویژه در ارتباط با معاد جسمانی، معتقد است که اکثر نفوس پس از خلع بدن مادی خاکی، در عالم مثال به بدنی مثالی می‌پیوندد و پس از آن یا در سعادت و لـذت به سر می‌برند یـا در شـقاوت و تـألم. اگر سهروردی دست به این ابتکار نمی‌زد و این عالم واسطه را در نقشه جهان‌شناسی خاصی خویش جای نمی‌داد، تبیین و توجیه مسئله زنده شدن مجدد انسان پس از مرگ و به‌عبارتی تولد دوباره او در عالمی فوق عالم ماده و همچنین دیگر اعتقادات دینی همچون معجزات و کرامات انبیاء، وعده‌های پیامبران، جایگاه فرشتگان و... بسیار دشوار می‌شد. بر‌همین‌اساس، مقاله حاضر که به روش توصیفی-تحلیلی فراهم آمده است، درصدد بررسی نقش و جایگاه عالم مثال منفصل در تبین اعتقادات دینی به‌ویژه مسئله معاد و سعادت و شقاوت نفوس ناطقه انسانی در فلسفه اشراقی برآمده است.

پرسش از حقیقت انسان چیست؟ و چه مؤلفه‌هایی دارد؟ در اثولوجیا مطرح شده است و به آن پاسخ داده است. براین اساس در این پژوهش به دنبال آنیم جایگاه انسان در قوس نزول و قوس صعود را بررسی کنیم و به این پرسش‌ها پاسخ دهیم انسان در قوس نزول و صعود چگونه مرتبه‌بندی می‌شود و در مرحلۀ قوس نزول چه مراتبی را طی می‌کند و چه راه‌هایی برای بازگشت در قوس صعود مطرح می‌شود؟ اثولوجیا به دلیل اهمیتی که به نفس ناطقۀ انسان می‌دهد آنرا حقیقت انسان معرفی می‌کند و نیز مواجهۀ انسان عاقل و ناطق با هستی را در عالم مادی و نیز عالم عقول را بررسی می‌کند و هدف از پیدایش نفس در عالم مادیات در چرخۀ قوس نزول و صعود را تبیین می‌کند. در قوس نزول سه مرتبۀ انسانِ عقلی، نفسی و حسی را مطرح می‌کند و راه‌هایی ازجمله مراقبه و کوشش نفسانی برای تصفیۀ درون برای بازگشت به موطن اصلی معرفی می‌کند. قوس نزول به نظام فیض و افاضات از بالا به پایین نظر دارد که نفس مرتبه‌ای از مراتب آن است و راه بازگشت و صعود را در پیش می‌گیرد.

درکتاب اثولوجیا «فکر» و «نظر» در مباحث مختلفی مطرح می‌شود. هر فکری به فاعل تفکر و نیز متعلق فکر نیاز دارد و «نظر» نیز معمولا در مقابل «عمل» معنا می‌یابد. مسئله این است «فکر» و «نظر» در اثولوجیا چگونه بررسی می‌شود و آیا «فکر» و «نظر» یکی هستند و برهم منطبقند یا دو امر جدای از هم و مربوط به حوز‌ه‌های مختلف هستند؟ فکر در اثولوجیا در نسبت با نفس و عقل در دو عالم عقل و عالم محسوسات، و در نسبت با خدا مطرح می‌شود. در این نوشتار باتوجه به نسبت نخست آن، دو تعریف از «فکر» و وظایف نفس مطرح می‌شود. یکی «دریافت تعقلی نفس» و دیگری «فکر» به‌معنای «تدبیر بدن» است؛ اما در نسبت دوم یعنی فکر در نسبت با خدا، فکر به‌معنای «حرکات از مقدمات به نتایج» است، و با دلایلی فکر از خدا سلب می‌شود. اما بحث «نظر»نیز در خدا و عقل و نفس به یک ‌معناست و متفاوت از اندیشۀ پیشینیان که در مقابل «عمل» بود، به حوزۀ وجودشناسی مربوط می‌شود. لذا در این نوشتار با نگاهی معرفت‌شناسانه روش توصیفی-تحلیلی «فکر» و «نظر» را در اثولوجیا بازخوانی می‌کنیم و به پرسش‌های مطرح شده در قالب تحلیل پاسخ می‌دهیم.

«عقل فعال» در فلسفۀ ابن‌باجه در معرفت‌شناسی، اخلاق و سعادت انسان اهمیت دارد. ازاین‌رو مبحث «عقل فعال» از جهات مختلف مورد بحث است. «حقیقت عقل فعال» در جایگاه معرفتی و وجودی، صرف‌نظر از اهمیت آن برای غایت و سعادت انسان، مسئلۀ حاضر در این نوشتار است. پرسش این است عقل فعال چه جایگاهی وجودی و معرفتی در نظریۀ عقل ابن‌باجه دارد آیا در فرد انسانی و مربوط به نفس است یا در عالم بالا و امری جدای از انسان است؟ واحد است یا متکثر؟ ابن‌باجه جایگاه معرفتی افاضه‌کنندۀ علم و صور به عقول انسان و صور خیالی به حیوان برای عقل فعال قائل است و از حیث جایگاه وجودی عقل فعال نیز سخن او مشتت است و دربارۀ واحدیا کثیر بودن عقل در مراتب مختلف عقل، بنا بر معقولات آن عقل و نسبتی که با هیولا دارد سخن می‌گوید و عقل مستفاد و عقل فعال را از هرجهت واحد می‌داند. بر این اساس برای بررسی این مسئله و پاسخ به پرسش‌های مطرح شده ابتدا نفس ناطقه را تبیین می‌کنیم سپس به مراتب عقل و چیستی عقل فعال در ابن‌باجه پرداخته و در آخر هم به تحلیل و بررسی مطالب گفته‌شده می‌پردازیم. مقاله با روش توصیفی- تحلیلی نگارش شده است

مسئلۀ تمایز وجود و ماهیت در فلسفۀ اسلامی بطور آشکار مطرح شده است؛ اما درمورد ریشه‌های طرح این مسئله اختلاف‌نظر وجود دارد. این نوشتار مدعا بر این است در اثولوجیا در مبحث «عقل» می‌توان رگه‌هایی از طرح «مسئلۀ تمایز وجود و ماهیت» را یافت. در میمر پنجم اثولوجیا اصطلاح «ماهو» را با «لم هو» در عقل یکی می‌داند و آنرا در موجودات دیگر در مقابل و متمایز از هم می‌داند. پرسش این است یکی دانستن «ماهو» و «لم هو» در عقل به چه معناست؟ آیا می‌توان از دو اصطلاح «ماهو» و«لم‌هو» در اثولوجیا در مبحث عقل تلقی «وجودی» داشت که بتوان ریشۀ مسئلۀ تمایز «وجود و ماهیت» را در آن بررسی کرد؟ در این نوشتار برآنیم این مسئله را از حیث مفهومی-مصداقی و ابداع بررسی کنیم. از حیث مفهوم از طریق تعریف، و مصادیق آن در عالم عقل و ماده آنرا تبیین کنیم و از حیث ابداع هم با ابداع دفعی و تام مسئله را بررسی کنیم. براین اساس لازم است ابتدا اصطلاح و واژگانی که برای «وجود» و «ماهیت» در اثولوجیا بکار رفته است و تلقی‌ای که این کتاب‌ها از «وجود» و «ماهیت» دارند را تبیین کنیم سپس به بررسی «لم هو» و «ماهو» و مسئلۀ وجود و ماهیت در عقل از حیث مفهوم و مصداق بپردازیم. روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی است.

در اثولوجیا «فکر» در حوزه‌های مختلف وجودشناسانه، خداشناسانه، جهان‌شناسانه و علم‌النفس مطرح می‌شود. «نظر» نیز که در گفتمان جدید معمولاً در مقابل «عمل» بکار می‌رود، در اثولوجیا در مباحث جهان‌شناسانه و وجودی معنا می‌یابد. مسئلۀ این نوشتار واکاوی کاربست دو اصطلاح «فکر» و «نظر» در الهیات اثولوجیا با رویکردی وجودی است. پرسش این است که کاربست «فکر» و «نظر» در ارتباط با خدا و جهان چگونه‌است؟ آیا این‌دو مفهوم برهم تحویل‌پذیرند؟ پاسخ این است در الهیات اثولوجیا «فکر» را نمی‌توان به خدا نسبت داد؛ (رویکرد سلبی) اما «نظر» را می‌توان هم بر خدا و هم بر عقل و نفس نیز نسبت داد (رویکرد ایجابی). «نظر» در نظریۀ فیض و صدور مطرح می‌شود و با جهان‌شناسی و خداشناسی پیوند دارد. براین اساس در این نوشتار بر آنم تا معانی مدنظر اثولوجیا از «فکر» و «نظر» در الهیات را تبیین کنم و کاربست آن‌ها را در خداشناسی و جهان‌شناسی او بررسی کنم. روش این نوشتار توصیفی-تحلیلی است.

برهان نظم ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین برهان برای اثبات وجود خدا است. سادگی برهان برای مخاطب عام جذاب و اقناع‌کننده است. تقریر مبتنی بر تمثیل ساده‌ترین تقریر بود. با پیشرفت علوم تجربی و تجربه‌گرایی برهان نظم مورد انتقادات جدی قرار گرفت. نقد‌های هیوم به‌صورت رسمی زنگ‌خطر برای ناکارآمدی این برهان به‌صدا درآورد. از این رو تقریرهای سنتی از برهان نظم به‌شدت متزلزل شدند. نظریه فرگشت کفه ترازو را به نفع منتقدان برهان نظم سنگین می‌کرد. در این میان الهیدانانی در سنت فلسفه غربی به‌فکر اصلاح و بازسازی مجدد این برهان برخاسته‌اند. ریچارد سوئین‌برن از جمله این الهیدان‌ها بوده است. وی با توسل تمایز میان دو نوع نظم، اصل تبیین و اصل سادگی تقریر استقرائی متناسب با گفتمان‌های علمی معاصر ارائه نموده است و به برهان نظم جان دوباره بخشید. در جهان اسلام جوادی آملی تقریر سنتی مبتنی بر قیاس را بازسازی نموده است. تقریر جوادی آملی علی‌رغم پایبندی به روش سنتی استدلال، یعنی استدلال قیاسی در تبیین مقدمات سعی شده است معضل استقراء در مشاهده نظم را از طریق علم حضوری مرتفع شود. نظم تکوینی که برخاسته از عینیت و وجود خارجی است تنها براساس اصل علیت توجیه‌پذیر است و هر گونه صدفه و احتمال و تصادف کور منتفی می‌شود. توضیح ایشان در تشریح مقدمات همسو با گفتمان‌های علمی معاصر است. از این منظر قابلیت تطبیق با تقریر سوئین‌برن را دارد. پژوهش حاضر بیان دو تقریر و ارزیابی هر کدام از این تقریرها در مواجهه با چالش‌های برهان نظم است.

مسئلۀ اسماء و صفات الهی و خلق‌وخوی انسانی از بنیادی‌ترین مباحث فلسفه و عرفان اسلامی است. صدرا به صفات پروردگار در قوس نزول و صعود پرداخته و از خلق‌وخو با عنوان «شاکله و فطرت ثانویه» یاد کرده ‌است. این پژوهش به روش توصیفی – تحلیلی در‌صدد بررسی دیدگاه حکمت متعالیه دربارۀ تأثیر اسماء الهی بر خلق‌وخوی انسان است. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که از نگاه ملاصدرا، انسان‌ها فطرت یکسان، اما خُلق‌های متفاوتی دارند، که از آن به عنوان فطرت اولیه و ثانویه نیز یاد می‌شود. فطرت اولیه، تجلی اسم رحمت است که همۀ انسان‌ها بر آن سرشته شده‌اند. قلب انسان میان دو اسم «الهادی» و «المضل» است که متناسب با سرشت و استعداد و با اعمال اختیاری خود تجلیگاه یکی از آن‌ها می‌شود. اسماء الهی در خلق‌وخوی انسان نقش کلیدی دارند و در سعادت یا شقاوت او تأثیر بسزایی دارند و از طرفی، اشراف اسمائی خداوند بر انسان در قوس نزول، مانع اختیار انسان در به فعلیت‌رساندن و آینۀ وجودی اسماء شدن توسط او نمی‌شود. همچنین، قضا و قدر در این مسئله، تبیین عرفانی می‌یابد.

کاربرد گسترده آیات و روایات در آثار منظوم و منثور شاه نعمت‌الله ولی، نشان از انس فراوان او با قرآن و حدیث است. مسئله تحقیق حاضر این است که هدف شاه ولی از کاربرد آیات و روایات چه بوده است و چه مقاصدی را دنبال می‌کرده است. شاه ولی به‌لحاظ ادبی و هم‌چنین برای اتقان کلام خود از آیات و روایات به کمک فنون مختلف ادبی چون اشاره، تلمیح، تضمین و تحلیل استفاده کرده است؛ به‌گونه‌ای که تسلط شگرف و هم‌زمان او به ادبیات و علوم قرآن و تفسیر هویدا است. اما از جنبه محتوایی گذشته از کمّیت بی‌نظیر آیات و روایات در آثار منظوم و منثور شاه ولی، این کمّیت در خدمت سه هدف عمده بوده است. نخست تفسیر و تأویل عرفانی آیات در قالب یک تفسیر موضوع محور؛ دوم تبیین اصطلاحات و فرهنگ و معارف عرفانی که از این طریق مقبولیت آن‌ها را در‌میان مردم بیشتر می‌کرده است؛ و سوم شرح و تبیین فضایل و رذایل اخلاقی و به بیان دیگر، تبیین عرفان عملی و سیر و سلوک عارفانه. در مجموع نحوه به‌کارگیری آیات و روایات توسط شاه ولی، الگوی تمام عیار عرفان دینی است که خود را مقیّد به نصوص دینی؛ اما با تأویل‌های عرفانی ویژه خود می‌داند.