جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار حاضر به دنبال بازخوانی چگونگی تقابل ائمه با جریان های گوناگون و متنوع غالیان (از ابتدا تا دوره امام صادق(ع)) می باشد. در یک طرف گروه هایی قرار داشتند که به تدریج و با گذشت زمان باورهای ابتدایی خویش را به فرقه های منسجم در دوره امام صادق(ع) تبدیل کردند؛ در طرف دیگر ائمه نیز به عنوان متولیان دین به فراخور زمان و شرایط پدید آمده با جریان های انحرافی ازجمله غالیان به مقابله پرداختند. شاید یکی از مهم ترین علل رشد غالیان در آن دوره، شرایط سیاسی پدید آمده ای بود که سبب درگیری امویان با عباسیان شد. همین امر سبب گردید این گروه ها با خیالی آسوده به تبلیغ گمانه های خود همت گمارند و خود را به گروه هایی با کادر رهبری مشخص تبدیل کنند.نوشتار حاضر به بررسی جریان غلو از دوره مذکور تا عصر امام صادق(ع) یعنی دوره ای که غالیان به بالندگی خویش رسیده بودند، پرداخته است. گرچه گرایش های غالیانه هیچ گاه از جامعه مسلمانان رخت برنبست، اما مبارزه امامان شیعه با این جریان ها تا اندازه زیادی این گروه ها را به حاشیه راند و سبب مشخص شدن نظرگاه شیعیان و تمایز این اندیشه با باورهای چنین گروه های منحرفی گردید.

مسئله مهدویت و غیبت امام که از باورهای مشترک میان برخی فرقه‌های شیعی است؛ سبب شده تا پیروانشان با چالش‌هایی در انسجام اجتماعی مواجه شوند. پرسش این پژوهش آن است که اندیشه ‌انتظار و اقدامات مصادیق مهدی در فرقه‌های شیعی بر انسجام اجتماعی پیروان چه تاثیری داشته است؟ در پاسخ‌، با مراجعه به آثار فرقه‌شناسی، منابع تاریخی، کتاب‌های حدیثی، نخست اطلاعات اولیه در ارتباط با اقدامات مهدی و آموزه‌های انتظار در فرقه‌های باورمند به مصداق مهدی در میان شیعیان جمع‌آوری گردید و سپس تاثیر این اقدامات و آموزه‌ها بر انسجام اجتماعی پیروانشان مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌ها حکایت از آن دارند که باورهای مرتبط با اندیشه انتظار در غیر امامیه، نخست بیش‌تر به دوران پس از مرگ مهدی ادعایی ناظر بوده و دوم این‌که اقدامات مهدی‌های مصداقی نیز در فضای انتظار و انسجام پیروانشان نبوده است. در این بین، تنها امامیه توانست انسجام اجتماعی خود را بر اساس باورداشت به غیبت امام مهدی؟عج؟، با توجه به روایات فراوان ائمه پیشین در ارتباط با مسئله غیبت حفظ کند.

واکاوی نقش استقلال در حکومت‌های معاصر ایران حاکی از آن است که رویکرد حکومت‌های سه‌گانه قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی تفاوت آشکاری با یکدیگر داشته است. گرچه حفظ کرامت سرزمینی در بیان دولت‌ها مورد توجه بوده است، اما در رخدادهای بیرونی بخش‌های فراوانی از سرزمین ایران در مناقشات نظامی و سیاسی از دست رفت. در این پژوهش حفظ قلمرو سرزمینی با نگاه استقلال حاکمیت‌ها مورد توجه قرار گرفته شد و این مهم تبیین شد که حکومت‌های سه‌گانه مذکور چه مقدار توانستند از عنصر استقلال در حفظ و یکپارچگی سرزمینی بهره‌مند شوند و سرانجام تبیین شد که حکومت دینی کنونی(جمهوری اسلامی) توانست با استفاده از عنصر استقلال و با تکیه بر توان داخلی و اعتماد به ملت ایران استقلال کشور را از گزندهای فراوان در امان نگه دارد.

«محمدبن عثمان» دومین وکیل و از ارکان وکلای چهارگانه در غیبت صغرا و واسطه میان امام مهدی؟عج؟ با شیعیان در این دوره بوده است. پژوهش حاضر به‌‌دنبال پاسخ به این سئوال است که محمدبن عثمان در مواجهه با مشکلات امامیه در غیبت صغرا چه اندازه و چگونه اثر گذار بوده است؛ دورانی که امامیه از طرفی نخستین بار با بحران دوره غیبت امام خود و از سوی دیگر، با انواع مشکلات اجتماعی مواجهه بوده؛ به‌‌طوری که از هر سو کیان امامیه مورد تهاجم بوده است. مقاله پیش‌‌رو با روش کتابخانه‌‌ای و تحلیل داده‌‌های تاریخی به بررسی زندگی محمدبن عثمان در این دوره توجه دارد و این مهم تبیین شده است که محمدبن عثمان با ارتباط مستمر با امام مهدی؟عج؟، رفتاری متناسب با شئون مختلف امامیه داشته که یکی از مهم‌‌ترین مؤلفه‌های آن در زمینه سازمان وکالت بوده است. وی در گرفتن نامه‌‌ها و وجوهات شرعی از شیعیان و رساندن آن‌ها به امام و هزینه کرد آن به دستور امام و برخورد با مدعیان وکالت و برخی از وکلای متمرد نقش ویژه‌‌ای داشته است.

دوران غیبت صغری یکی از مهم‌ترین ادوار تاریخ تشیع امامی می‌باشد که با غیبت امام دوازدهم؟عج؟ مشکلات نوپیدایی برای شیعیان پدیدار شد، در این دوره که شیعیان به نهایت گستردگی خود رسیده بودند غیبت امام مهدی ؟عج؟ که پیش از این بارها توسط اولیا معصوم واگویی شده بود، به جهت شرایط ویژه سیاسی اجتماعی در آن دوره رخ داد و مشکلاتی فراوانی را به وجود آورد و شیعیان را در حیرت فرو برد، اما با آغاز دوره امامت امام دوازدهم؟عج؟ و آغاز عملکرد مخفیانه ایشان در آن دوره اوضاع شیعیان امامی به تدریج تغییر کرد، دسته‌بندی رفتار امام در این دوره به گونه‌های مختلف همچون سامان دادن به نهاد وکالت و تعیین افراد اصلی و فرعی وکلا، برخورد با غالیان و مدعیان وکالت، تبیین راهبرد اصلی امامیه برای آغاز فرآیند غیبت کبری، تبیین امامت و دوری از افراط و تفریط پیرامون مقام اهل بیت، برخورد با مدعیان امامت از جمله جریان جعفر و... صورت گرفت به طوری که رفتارشناسی امام در این دوره آن مقدار کارآمد بود که توانست وضعیت نابه سامان شیعیان امامی را در نیمه دوم غیبت صغری تا آن اندازه به سامان کند که با غیبت کبری و غیبت مطلق امام مهدی؟عج؟ بتوانند به بقای خود تا روزگاران ظهور ادامه دهند.

با تأملی در دوران غیبت صغری درمی‌یابیم که شیعیان نسبت به وکلای اربعه، تنها حلقۀ وصل شیعیان با امام مهدی؟عج؟ در غیبت صغری، وثوق و اطمینان کامل داشتند. سازه‌های این اطمینان، مبتنی بر نشانه‌ها و شواهد روشنی بود که با گذشت زمان و فاصله گرفتن از آنها، مخاطب را دچار ابهاماتی کرد. به نظر می‌رسد شواهد گوناگونی مانند: تأیید و توثیق امامین عسکریین؛ معرفی وکیل بعدی توسط وکیل قبلی؛ صدور توقیعات با همان خط دوران امام حسن عسکری؟ع؟ و آشنایی بزرگان به آنها؛ برخورداری توقیعات از علم غیب و تحقق آنها؛ سلامت رفتاری وکلای اربعه؛ اعتمادسوزی مدعیان دروغین با لغزش در عقاید و اموال؛ نظارت امام بر وکلاء و مقابله با مدعیان و تأیید شدن توقیعات توسط بزرگان، باعث باورمندی شیعیان به وکلای اربعه و تصدیق ارتباط آنها با امام مهدی؟عج؟ شده است.

عثمان بن سعید یکی از اجزای اصلی نهاد وکالت بود که در دوران زندگی امام عسکری علیه السّلام و ابتدایی غیبت صغری به عنوان وکیل درجه یک امامیه طرح شد. وی در دوران امام عسکری علیه السّلام به عنوان توانست بسیاری از مهمات این دوران از جمله امور مالی را به فرمان امام به انجام برساند و در غیبت صغری نیز سعی وافری داشت تا مشکلات به وجود آمده پیرامون غیبت امام دوازدهم را به کمک امام مهدی عجّل الله تعالی فرجه الشّریف و برخی دیگر از کارگزاران ایشان مرتفع سازد. در تاریخ شیعه نقش‌آفرینی او به اندزه‌ای بود که می‌توان عثمان را از جمله حلقه تکمیل تاریخ شیعه امامی دوره غیبت و دوره حضور در نظر گرفت که با فرمان‌پذیری از امامان دوره خود علاوه بر رفع بسیاری از مشکلات امامیان در این دوران، نام خود را به عنوان یکی از اثرگذارترین وکلای ائمه علیهم السّلام جاودان سازد.

حضرت فاطمه زهرا(س) که مقامی ویژه نزد پیامبر(ص) داشت، تنها دختر ماندگار پس از رحلت آن حضرت بود که زندگی کوتاه ایشان با روی‌دادهای بزرگ و سرنوشت‌ساز همراه شد. کوتاه بودن مدت زندگانی آن بانوی بزرگوار و وجود جریان‌های معارض با اهل‌بیت(ع) سبب شده است، بسیاری از رخدادهای زندگی ایشان، مانند چگونگی و مکان دفن آن حضرت به درستی آشکار نباشد. با وجود اختلاف علمای اهل سنت درباره چگونگی دفن حضرت زهرا(س)، بیشتر آنها بر این باورند که مدفن آن حضرت(س)در قبرستان بقیع، مکانی مشخص دارد، اما شیعیان آن قبر را متعلق به فاطمه بنت اسد می‌دانند و بر این باورند که مکان قبر آن بانو آشکار نیست. هر دو گروه در این باره، مستندات قابل توجهی ارائه کرده‌اند. این مقاله با روش تحلیلی توصیفی، این دو دیدگاه را بررسی می‌کند و به سنجش و اثبات این فرضیه می‌پردازد که قبر منسوب به ایشان در بقیع متعلق به فاطمه بنت اسد است و محدوده مدفن حضرت زهرا(س)در کنار روضه نبی اکرم(ص)در بیت ایشان واقع شده است، اما محل دقیق قبر مخفی است.

دوران غیبت صغری از برهه‌های مهم تاریخ اسلام است که بنا به دلایلی امکان دسترسی به امام معصوم برای شیعیان وجود نداشت و از طریق وکیلانی که تعیین می‌شد امور آنان ساماندهی می‌شد. چگونگی انتصاب این وکیلان و مهم-ترین ملاک‌های حاکم بر این انتصاب‌ها موضوع نوشتار پیش رو است. ضرورت بحث از این موضوع زمانی روشن می‌شود که بدانیم شرایط سیاسی اجتماعی جامعه اسلامی در این دوران برای شیعیان بسیار سخت بوده و دستگاه حاکمه و وابستگان آن به شدت تلاش داشتند تا نیروهای شیعی را تجزیه و پراکنده نموده و از ارتباط آنان با یکدیگر و از طرفی ارتباط آنان را با رهبران‌شان قطع یا محدود نمایند. انتصاب‌ها به فرمان مستقیم امام زمان و معرفی وکیل جدید به وسیله وکیل خاص حضرت صورت می‌گرفت. انتصاب‌ها مخفیانه و بیشتر اوقات در قالب توقیعاتی بود که صادر می‌گشت. زمینه‌سازی‌هایی در این جهت لازم بود. اقدام به نصب وکیلان قبل از درگذشت وکیل سابق، خبر دادن از مرگ وکیل سابق، اطلاع‌رسانی به دیگر وکیلان و بزرگان مناطق، مدح و تمجیدهایی که صادر می‌شد، از جمله مقدمات امر انتصاب بود. مهم‌ترین ملاک‌ها در انتصاب، رازداری و حفظ اسرار، مقام علمی و معرفتی و آگاهی‌های غیبی بود که از طریق امام بدانها داده می‌شد. در برخی موارد بعید بودن احتمال وکالت شخص مورد نظر، ملاک قرار می‌گرفت. روش جمع‌آوری داده‌ها کتابخانه‌ای است و گزارش‌های تاریخی توصیف شده و مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد.

این پژوهه به دنبال خوانش جدیدی از فرقههای ناهمسان که در ابتدای غیبت صغری رخ داد میباشد، دورهای که فرقهشناسان شیعه و سنی تاکید وافری داشتند شیعیان امامی در این زمان با انشقاق فراوان درون گروهی مواجه بودند، این گروه از اندیشمندان، تعدد فرقههای منشعب امامیه را از 14 تا 20 فرقه برشمردند. با این توصیف وضعیت در هم تنیده امامیه آن قدر بغرنج نشان داده شد که این احتمال داده میشد ادامه تکثرگرایی فرقهای امامیه در آن دوره احتمال فروپاشی ایشان را بسیار افزایش میداد، امری که هیچگاه رخ نداد. گروههای که گمانه اصلی ایشان نه در فروعات، بلکه در اصل امامت بود. با این حال با کنکاش در فرقههای ذکر شده این مهم دانسته خواهد شد که به رغم ذکر فرقههای خود خوانده اطلاعات چندانی از ایشان در تاریخ یافت نمیشود و احتمالا بسیاری از مذاهب در آن دوره برساخته تاریخ بوده و هیچگاه وجود خارجی نداشتند و تردیدهای فراوانی در وجودشان دارد.