جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر به دنبال تبیین و تدقیق وجودشناسی اخلاق و نحوۀ وجودی اوصاف اخلاقی از جمله خوبی و بدی بر مبنای آرای اصولی آخوند خراسانی است. در نگاه نخست، از آرای آخوند خراسانی نوعی تقلیل­گرایی اخلاقی ذات­گرایانه برداشت می­شود؛ به این معنا که اوصاف اخلاقی از جمله خوب و بدی به سازگاری فعل با قوۀ عاقله تقلیل می­یابند و البته این سازگاری به خاطر برخورداری فعل از مصلحت و سعۀ وجودی و آثار خیر است و با حسن و قبح ذاتی مورد اعتنای وی سازگار است. با تأملاتی در مباحث آخوند خراسانی، می­توان اصلاحیه­ای بر رأی نخست ایشان ارائه کرد و بین حقیقت فعل و انجام فعل تفکیک قائل شد. در این صورت، برای انجام فعل، عنصر قصد و نیت را نیز باید به مصلحت و سعۀ وجودی و سازگاری با قوۀ عاقله اضافه کرد. دلالت­هایی که تقلیل‏گرایی اخلاقی آخوند خراسانی دارد، عبارت‏اند از: 1)معرفت اخلاقی پسینی، 2) مطلق­گرایی، 3) عدم استقلال اخلاقی، و 4) استنتاج باید و ارزش از هست. در این پژوهش، ابتدا تقلیل­گرایی اخلاقی آخوند خراسانی تبیین و تحلیل می‏شود و در ادامه، دلالت­های آن بررسی می­شوند.

صدرالمتالهین بنیان‌گذار مکتب فلسفی حکمت متعالیه، نظریه وجود رابط معلول را در تحلیل مسئله‌ی ربط میان وجود واجب بالذات و وجود امکانی ابداع کرده است ایشان در تقریر این نظریه ابتدا به مبنای وحدت تشکیکی یا تشکیک خاصی تکیه می‌کند اما در نهایت، نظریه مزبور را بر پایه‌ی وحدت شخصی وجود یا تشکیک خاص‌الخاصی تقریر می‌کند به نحوی که تفسیر رابطه‌ی علّی بر پایه تشکیک مزبور، نظریه تشأّن را در پی خواهد داشت یعنی وجود امکانی، هویتی شأنی نسبت به وجود علت خواهد داشت نه هویتی منفکّ از آن. این پژوهش، به روش توصیفی‌، به تحلیل صدرایی روایات معطوف به توحید ذاتی با تاکید بر آثار آیت الله جوادی آملی می‌پردازد سپس پیامدها و نتائج تقریر نهایی صدرالمتالهین از نظریه وجود رابط معلول و لوازم آن، در تفسیر احادیث توحید ذاتی مورد بررسی قرار می‌گیرد. توحید ذاتی در روایات، مشعِرِ آن است که چون وجود امکانی، مظهرِ ظهورِ وجود خداوند است، هیچ موطنی نیست که از وجود او خالی باشد. خداوند، ظاهر در جمیع اشیاء می‌باشد چراکه از ظهور اطلاقی او، وجود امکانی تذوت وجودی پیدا‌ می‌کند البته در مقام صرافت ذات، منزه از تمام اوصاف امکانی است.

پیروان نظریۀ امر الهی معتقدند که هر آنچه خداوند به آن فرمان دهد خوب است و آنچه خداوند از آن نهی کند بد است. براین‌اساس، آموزه‌های وحیانی منبعی برای معیارهای ارزش و همچنین حقایق اخلاقی و معرفت به قضایا و گزاره‌های اخلاقی خواهند بود. رابرت آدامز از فیلسوفان اخلاق و قائل به نظریۀ امر الهی است. وی، باتوجه‌به اشکالات واردشده بر نظریۀ امر الهی، سعی کرد در مقالۀ واپسین خود این نظریه را اصلاح کند و نظریۀ خود را به‌نحوی تبیین کند که دچار اشکالات ناقدان نباشد. مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر تبیین، تحلیل و نقد نظریۀ امر الهی اصلاح‌شدۀ آدامز است و ازآنجاکه نقدهای متعددی بر این نظریه وارد شده است، در این مقاله صرفاً بر چالش و نقد معرفت‌شناختی تمرکز می‌شود. البته روشن خواهد شد که سایر نظریه‌های امر الهی، ازقبیل رویکر اشاعره، نیز با این چالش معرفتی مواجه خواهند بود. زیرا در همۀ آن نظریه‌ها این شرط معرفتی وجود دارد که وجود الزام اخلاقی منوط به این است که فرمان الهی برای فاعل اخلاقی شناخته شود. حاصل و یافتۀ مقاله این خواهد بود که نظریۀ امر الهی و، به‌طورِ خاص، نظریۀ امر الهی اصلاح‌شدۀ آدامز با چالشی معرفتی مواجه است و پاسخ‌های نظریۀ امر الهی نمی‌توانند درمقابلِ این چالش‌ها موفق باشند.

مسئله اصلی پژوهش حاضر این است که اساساً تشکیل حکومت اسلامی از حیث اخلاقی اهمیت داشته و مبنای چنین حکومتی، اصول اخلاقی است. در این نوشتار از برخی مبانی اخلاقی از قبیل ضرورت تعالی نفس انسانی و مسئولیت­پذیری اخلاقی و همچنین انگیزش اخلاقی برای ضرورت شکل­گیری حاکمیّت اسلامی سخن گفته می­شود. البته ضرورت شناخت این مبانی در گام نخست مبتنی بر این است که از وضعیت نابه‌سامان اخلاقی و اجتماعی جامعه دینی آگاه شده و از آن وضعیت­های نابه‌سامان ناخوشایند باشیم. در نوشتار حاضر تلاش می­شود پیوند وثیق بین اخلاقی زیستن و حکومت اسلامی تدقیق شود.

رابطۀ دانش و ارزش یکی از مباحث در حوزۀ فرا اخلاق به شمار می‌رود؛ سروش نظریۀ جدایی دانش از ارزش را مطرح کرده است و این مقاله با هدف احصای عوامل زمینه‌ساز طرح این نظریه از سوی سروش و به‌روش توصیفی- تحلیلی، انجام گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، پنج عامل سبب شد تا سروش این ایده را مطرح کند: تبعیت از پوپر و تأثیرپذیری از پوزیتیویست‌ها در تعریف علم و تمایز علوم؛ اعتقاد به اینکه استنتاج «باید» از «هست»، با قواعد منطق ناسازگار است؛ باور به اینکه ارزش‌ها، اعتباریات محض هستند؛ اعتقاد به اینکه اخلاق علمی، اخلاقی بی‌هویت است؛ اعتقاد به اینکه اخلاق علمی، با جبرگرایی ملازمه دارد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد، می‌توان «باید»ها را از «هست»ها استنتاج کرد؛ قائل شدن به وجود پیوند میان دانش و ارزش، منجر به جبرگرایی و بی‌هویتی اخلاق نخواهد شد، بلکه می‌توان با تکیه‌کردن بر حقایق (هست‌ها)، به اخلاق هویت بخشید؛ مفاد بایدونبایدهای اخلاقی درواقع همان ضرورت بالقیاس است که میان فعل انسان و نتایج فعل او برقرار می‌شود؛ علم، هم شامل دانش تجربی است و هم شامل دانش عقلی، عرفانی، نقلی و فلسفی و تعریف علم می‌تواند معارف غیرتجربی را نیز دربربگیرد.

یکی از راه‌های کسب شناخت از نگاه برخی محققین، فطرت است. از نظر آن‌ها فطریات منحصر در گرایشات نبوده و انسان شناخت‌های فطری نیز دارد. مسئله مورد نظر در این پژوهش قضایای اخلاقی است. پرسشی که باید پاسخ داده شود این است که آیا نسبت به قضایای اخلاقی نیز ادراک فطری وجود دارد؟ صاحب‌نظران زیادی شناخت فطری نسبت به قضایای اخلاقی را بررسی و رد یا تایید کرده‌اند. از جمله آن‌ها می‌توان به علامه جوادی آملی حفظه الله اشاره کرد. هدف از این پژوهش بررسی ماهیت امور فطری و شناخت‌های فطری نسبت به قضایای اخلاقی از منظر علامه جوادی آملی با روش توصیفی تحلیلی است. نتایج تحقیق این‌که شناخت فطری نسبت به برخی قضایای اخلاقی وجود دارد و ملاک در درک فطری وجود شناخت در بدو خلقت نیست بلکه بدیهی و اولی بودن قضایا است. به عبارتی انسان فطرتا با تصور دو طرف قضیه هرچند خود بدیهی نباشند نسبت بین آن‌ها را بدون نیاز به استدلال تصدیق می‌کند. همچنین اشکالات برخی مخالفین شناخت فطری اخلاق مانند نسبی بودن اخلاق، تساوی فطرت با غریزه و تساوی اخلاق و آداب صحیح نیست.

هدف اصلی پژوهش پیش‌رو تبیین، تحلیل و نقد نسبت و پیوند واقعی میان هنر اسلامی و معنویت و خداشناسی بر اساس رویکرد دکتر نصر است. روش پژوهش در این نوشتار، تحلیلی- اسنادی است و در جمع‌آوری داده‌ها از شیوۀ کتابخانه‌ای استفاده شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد از نگاه نصر، هنر اسلامی افزون بر این که معنویت‌بخش است، می‌تواند به عنوان تجلی غایت الهی نیز به شمار آید؛ زیرا سبب می‌شود انسان دربارۀ زیبایی‌های هنر تفکر نموده و با کمک آنها همواره خدا را یاد کند. مهم‌ترین نقد بر دیدگاه نصر، به نوع نگاه ایشان نسبت به ماهیت هنر و همچنین نقش آن در کارکردهای معنوی و خداشناسانه وارد است. وی با تقسیم هنر به دینی، قدسی و سنتی، ملاک و معیار قدسی بودن هنر را جوامع و نه انسان، دانسته است و هنر قدسی را نیز هنری می‌‌داند که از یک جامعۀ سنتی سرچشمه گرفته است. دیگر اشکال نظریۀ وی در باب هنر، تطبیق اندیشه‌های خود با آثار هنری در تمدن اسلامی است که در ادامۀ پژوهش به آنها اشاره می‌شود.

انتظار حالتی نفسانی و ترکیبی از معرفت و کنش­هائی است که در جهت حرکت و زمینه­سازی برای ظهور منجی موعود انجام شده و از سه عنصر معرفت به آینده و آینده­نگری مثبت، امید به تحقّق آینده مثبت و حرکت به سوی تحقق آن تشکیل شده است که این حرکت حوزه رفتارهای اختیاری و اخلاقی انسان منتظر را شامل می­شود. انسان منتظر، بهترین وضعیت را زمان ظهور و حضور منجی و تحقق حکومت صالحان می­داند، پیوسته درصدد اقداماتی برای تحقق آن وضعیت است. ماهیت و حقیقت چنین انتظاری دارای عناصری اخلاقی است که در قالب فرایند و سازوکاری خاص می­توانند به دفاع از جبهه حق و نیروسازی برای زمینه­سازی ظهور منجی موعود کمک کنند. پژوهش حاضر می­کوشد مهم­ترین عناصر اخلاقی معطوف به پذیرش حقیقت انتظار را در قالب فرایندی تعریف کند که از کمال­گرائی اخلاقی آغاز و به اصل کرامت انسانی منتهی می­شود. که در این صورت براساس این فرایند، سازوکاری برای دفاع از جبهه حق تعریف می­شود. نتیجه پژوهش نیز این خواهد بود که پیوند و نسبتی وثیق بین حقیقت انتظار، عناصر اخلاقی و دفاع عوامل انسانی از جبهه حق و در نهایت نیروسازی برای ظهور منجی وجود دارد.

فلانگان در مقاله طبیعی کردن اخلاق، نوعی طبیعت‌گرائی اخلاقی را تبیین نموده و معقول‌ترین گونه طبیعت-گرائی اخلاقی را نوسازگارگرائی می‌داند. براساس این نوع طبیعت‌گرائی، اراده آزاد با تعیّن‌گرائی سازگار بوده و شاهد نوعی تعیّن‌گرائی علمی، در عین مسئولیت اخلاقی خواهیم بود. فلانگان در مقاله خود نقدهای هیوم و مور در مقابل طبیعت‌گرائی اخلاقی را پاسخ می‌دهند و از منتهی شدن طبیعت‌گرائی اخلاقی مورد نظر خویش به نوعی نسبیت‌گرائی و نیهیلیسم ابائی ندارد، زیرا در هر حال ارزش و خوبی را وابسته به انسان و اکولوژی آن می‌دانند. پژوهش حاضر ابتدا گزارشی از ماهیت طبیعی‌گرائی اخلاقی در اندیشه فلانگان بیان می‌کند. در ادامه از موارد تقویت و نقد کسبییر و راس و ریلتن در قبال دیدگاه فلانگان سخن گفته می‌شود و در نهایت نقدهائی هستی‌شناسانه، معرفت‌شناسانه و انگیزشی و همچنین نقدهائی معطوف به پذیرش نسبی‌گرائی و نیهیلیسم اخلاقی بر ماهیت طبیعت‌گرائی اخلاقی مورد نظر فلانگان ارائه می‌شود.

هدف پژوهش حاضر، دفاعی از اصل‌گرایی در استدلال اخلاقی است. براین‌اساس، کبرای استدلال را یک اصل اخلاقی تشکیل می‌دهد؛ اما همچنین موقعیت و وضعیتی که فعل در آن قرار دارد، می‌تواند مقدمۀ دیگر استدلال به شمار آید. در این پژوهش، ابتدا گزارشی از اصل‌گرایی راسی ارائه می‌شود، سپس نقدها و اعتراضات دنسی بر رویکرد راس دربارۀ اصل‌گرایی تبیین می‌شود. درادامه، ضمن نقد خاص‌گرایی دنسی، دوباره به اصل‌گرایی راسی پرداخته و از آن دفاع خواهد شد. نتیجۀ این مباحث این خواهد بود که در یک استدلال اخلاقی باید همۀ جوانب، اعم از اصل و موقعیت و وضعیت را در نظر گرفت و رویکردهای مطلق‌گرایی افراطی و اصل‌گرایی اخلاقی حداکثری موفق نیستند؛ زیرا دستِ‌کم نمی‌توانند مشکل تعارض اخلاقی را حل کنند.