جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از آموزه‌های مشترک آیین جَیْنه با دیگر ادیان هندی، باور به رنج‌بار (دوکْهه) بودن زندگی دنیوی و قاعدة عمل و عکس‌العمل (کَرْمَه) و همچنین گردونة زاد و مرگ‌های پیاپی (سَمْساره) است؛ ولی آیین جَیْنه برخلاف بیشتر ادیان هندی، انسان را در این گردونة رنج‌بار، تنها و محروم از یاور و مددکاری آسمانی می‌داند که بتواند با استمداد از او به مقام رهایی نائل آید. این انسان برای رسیدن به مقام رهایی (مُکشه)، کاملاً تنهاست و باید به توانایی‌های خود متکی باشد. براساس آموزه‌های این آیین، فرد سالک تنها با کمک دو اصل «ریاضت‌های سخت جسمانی» (تَپَس) و «رعایت اصل عدم خشونت» (اهیمْسا) می‌تواند اثرات کَرْمَه‌ بر روح (جی‌وَه) خود را نابود کند و کمالات ذاتی روح را که از ازل در آن نهفته بوده است، آشکار سازد. اکنون چگونگی این سلوک به‌شیوة توصیف و تحلیل در راستای دانش‌افزایی دین‌پژوهان در این عرصه ارائه خواهد شد و به‌اجمال براساس سلوک عرفانی مطرح در آیین جَینه می‌توان گفت که سالک در تلاش است تا روح خود را با طی چهارده مرحلة رشد معنوی از تأثیرات منفی آثار کردار گذشته رهایی بخشد و به جایگاه رهایی نهایی (کِولین) دست ‌یابد.

مراحل سلوک معنوی همواره در نگرش‌های عرفانی مختلف مورد توجه بوده است. در نگاه برخی صاحب‌نظران معاصر نیز به این مراحل با تعبیرهای مختلف اشاره شده است. در این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی به دیدگاه علی صفایی حائری درباره مراحل سلوک معنوی پرداخته شده است و ضمن استخراج سلسله‌ای منسجم از مراحل سلوک معنوی بر اساس آثار وی، عناصر متناظر با اجزای آن در آموزه‌های عرفانی مورد توجه قرار گرفته است. این بررسی نشان می‌دهد مراحل سلوک در نگاه صفایی، با شناختی که از تذکر، تفکر و تعقل بیرون می‌آید شروع می‌شود و زمینه آزادی درونی فرد را از عادت‌ها و تعصب‌ها فراهم می‌کند تا بر اساس آن، عشق و ایمان در قلب فرد شکوفا شود. این عشق و ایمان به عمل می‌انجامد و در سه بُعد ذکر، اطاعت و شکر خود را نشان می‌دهد. سرانجام سالک باید اخبات را با عبور از مسیر ابتلا، اضطرار و اعتصام در خویش محقق کند. هر کدام از مراحل این سیر با آموزه‌های عرفان عملی هماهنگ است و نشان می‌دهد که نگرش صفایی به سلوک معنوی، همراهی‌های متعدد و ظرفیت‌های تبیینی زیادی را در نسبت با آموزه‌های عرفان عملی دارد.

پاسخ به نیازها و دغدغه‌های نظری و عملی در حیطه معنویت همواره ضرورتی انکارناپذیر داشته است. یکی از این دغدغه‌ها، چیستی و چگونگی سلوک معنوی است که باید در مراجعه به عارفان و اندیشمندان مختلف، پاسخ‌ بگیرند. یکی از اندیشمندان معاصر که آثارش با اقبال عموم روبروست اما مورد بررسی علمی قرار نگرفته است، علی صفایی حائری است. به این منظور باید ابتدا نظام فکری منسجمی از اندیشه وی در دسترس قرار گیرد. از آنجا که مباحث معنویت در آثار صفایی، پراکنده و گاهی مبهم مطرح شده‌اند، هدف این پژوهش، استخراج چهارچوبی منسجم در این‌رابطه بوده که با روش توصیفی- تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه‌ای آن را دنبال کرده است. در این راستا، ابتدا رابطه معنویت، عرفان، سلوک و معنویت اسلامی در اندیشه صفایی روشن می‌شود که در واقع بر ضرورت حرکت انسان در طرحی اصیل از دین متمرکز است. سپس اهداف سلوک معنوی از دیدگاه ایشان بازخوانی شده است که عبارتند از رشد، توحید، عبودیت، وسعت وجودی و رضا؛ که هر کدام در ارتباط با یکدیگر، فضای کلی اندیشه صفایی را در این بحث نشان می‌دهند. بررسی مبانی سلوک معنوی از دیدگاه صفایی نشان می‌دهد از جنبه معرفت‌شناختی، ایشان معتقد به برتری ادراکات اولیه و شناخت شهودی و نیز شناخت حق به وسیله خود حق و ذومراتب بودن شناخت است. در مبانی انسان‌شناختی وی، جایگاه آغازین انسان در مسیر شناخت، ترکیب‌مندی انسان، اهمیت بلوغ، آمیختگی انسان با غفلت و حرکت او به سوی «احسن تقویم» قابل ذکر است. از منظر خدا شناختی، ظهور خداوند در همه چیز، حاکمیت او، جایگاه او به عنوان معشوق و عاشق و نقطه نهایی قابل اتکا، اهمیت بیشتری دارد. از نظر هستی‌شناختی، یکپارچگی هستی، عدم وجود شرّ، وجود حقیقت باطنی، زیبایی و عدم پایداری هستی دنیوی و از نظر نجات شناختی، اهمیت مسیر سلوک، درونی بودن آن، نقش مربی، لزوم تجربه و تمرین و حسابرسی از خویش در اندیشه صفایی شناسایی شده‌اند. در نهایت، به برنامه سلوک معنوی می‌رسیم که از شناخت شروع می‌شود و بر اساس آن به آزادی می‌رسد. آزادی زمینه را برای ایمانی فراهم می‌کند که از جنس گرایش قلبی و عشق است. این ایمان به عمل می‌انجامد و در سه بُعدِ ذکر، اطاعت و شکر نمود می‌یابد. در نهایت، سالک به مرحله اخبات می‌رسد که آن را از مسیر بلا و اضطرار و اعتصام دنبال می‌کند. نتایج این بررسی‌ها نشان می‌دهد که اولا می‌توان ساختاری منسجم را برای جمع‌بندی مباحث صفایی در سلوک معنوی ارائه داد و ثانیا این ساختار دارای نوآوری‌ها، جذابیت‌ها و قابلیت‌های زیادی در پاسخ به مسائل سلوک معنوی است، ثالثا هماهنگی‌های متعددی با دستگاه عرفان اسلامی دارد. با این حال، عدم شفافیت در روش برداشت و استناد به دین، بی‌سابقه بودن استعمال برخی مفاهیم و برخی سوءبرداشت‌ها و تعمیم‌های نادرست نسبت به عرفان اسلامی از اشکالاتی است که در مباحث صفایی به چشم می‌خورد.

چیستی زمان و هستی، همان‌طور که سایر ملل به آن توجه دارند، در آیین جَیْنه نیز محل تأکید واقع شده و یکی از محورهای مهم در متون آن آیین به ‌شمار می‌آید که اساس باورِ پیروان را تشکیل داده است. زمان با کیهان و هستی در ارتباط است و کیهان در پرتو زمان در چرخه‌ای دائم در گردونه زمان توجیه می‌شود. همان‌طور که زمان در یک چرخه و دور، مراحل و تقسیماتی دارد که آغاز و انجامی برایش متصور نیست، هستی هم در دایره زمان بدون آغاز و انجام دائم در حال دَوَرانِ مراحل خود طلوع و غروب می‌کند. افزون بر آن، اهمیت جهان‌شناسی آیین جَیْنه در توجیه بی‌خدای عالم با ماده‌ای عظیم یا مهاستّا در شش دسته، جی‌وه و اَجی‌وه، دْهَرمه و ادْهَرمه، کاله و پودگله است.

رودلف اتو، دین‌پژوه معاصر، معتقد بود در تاریخ ادیان، به امر قدسی نگاه اخلاقی و عقلی شده و کمتر از منظر شهودی به آن نگریسته‌اند. از این‌رو، وی این تعبیر را وافی به مقصود ندانست و تعبیر «نومینوس» یا «امر مینوی» را ابداع کرد. در تحلیل وی، یکی از ابعاد مهم در تجربه امر مینوی، عنصر «مهابت» آن است. هدف از این مقاله نشان‌دادن قوت‌ها و ضعف‌های اندیشه رودلف اتو در تحلیل مهابت امر قدسی است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که اتو نگاه عقلی به امر قدسی را در برابر نگاه شهودی بدان می‌دانست و می‌کوشید شهود را اصل قرار دهد. اما از منظر حکمت متعالیه، در شناخت امر قدسی یا خداوند متعال نگاه عقلی در برابر نگاه شهودی نیست، بلکه این دو مبنا با هم هماهنگ و به نحوی مکمل هم‌اند. به نظر اتو، مهابت امر مینوی با دیگر خوف‌ها فرق دارد. این همان چیزی است که پیروان حکمت متعالیه آن را تفاوت بین «خوف» و «خشیت» دانسته‌اند. نظریه اتو از قبیل ذات‌گرایی در برابر ساختارگرایی است.

این مقاله پس از توصیف ماهیت اخلاقِ مراقبت و تحلیل کارایی ممتازش در مقایسه با نظریه‌های پیشین در حوزه اخلاق، بحث انتقادی خود را درباره دشواری‌های پیش‌ روی این نوع از اخلاق مطرح می‌کند. نتیجه حاصل از این بحث و ملاحظه انتقادی این است که اخلاق مراقبت ابتدائاً بر اساس دیدگاه موقعیت‌محور و در برابر نظریه‌های مبتنی بر عدالت طرح‌ریزی شده است، بدین معنا که در نظریه مراقبت نوعی خصوصی‌سازی اخلاق در مقایسه با عدالت عمومی وجود دارد. البته نقطه بحث‌انگیز اخلاق مراقبت در توسعه بی‌رویه حوزه رفتار (از اخلاق‌مداری شخصی، ارفاقی، و شفقت‌محور) به حوزه عدالت اجتماعی، مبادلاتی و محاسبه‌محور است. بنابراین، با بهره‌گیری از تلاش‌های رالز در نظریه عدالت، و نیز امتداد آن در لیبرالیسم سیاسی، به نظر می‌رسد می‌توان نظریه مراقبت را متمّم نظریه‌های عدالت‌محور، متأخر از این نظریات و در واقع برای تفکیک و تمایز حداکثری میان‌ حقوق و اخلاق دانست.

شناخت انسان همواره محل توجه مکاتب مختلف دینی، فلسفی و عرفانی بوده است. امروزه اندیشمندان به آیین‌های عرفانی بدون شریعت، مانند آیین بودا، توجه دارند و از آن استقبال می‌کنند. ترواده‌ بودیسم نیز به عنوان قرائتی سنتی از آموزه‌های بودا، با نگاه فلسفی و عرفانی انسان را تحلیل می‌کند. تأمل در مبانی انسان‌شناختی بودیسم شناخت ما از انسان در این آیین را عمیق‌تر خواهد کرد. بدین‌منظور پژوهش حاضر ضمن معرفی مبانی انسان‌شناختی ترواده ‌بودیسم، در صدد است آن را بر اساس مبانی حکمت متعالیه ارزیابی کند. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی در نهایت به این نتیجه می‌رسد که انسان‌شناسی بودیسم از جهاتی ناقص است و به برخی از پرسش‌ها درباره مبدأ هستی و فلسفه وجودی انسان پاسخ نمی‌دهد. بودا با انکار خدا و معرفی انسان به عنوان برترین موجود عالم و همچنین با انکار نفس ثابت، ماهیت انسان را چیزی جز ترکیبی از پنج بخش، یعنی بدن فیزیکی، احساس، ادراک، نمودهای روانی، و دانستگی نمی‌داند و آنچه به عنوان یک فرد تجربه می‌شود چیزی جز فرآیند شدن نیست. در انسان‌شناسی ترواده بودیسم انسان موجودی است که به سبب تولدهای مکرر در زنجیره سمساره گرفتار آمده و با پیوستن به نیروانا به رهایی می‌رسد.

مسئولیت معرفتی یکی از مباحث مهم معرفت‌شناسی معاصر است. در رویکرد برون‎گرایانه در معرفت‎شناسی به جای تاکید بر وظایف معرفتی بر نحوه تحقق باورهای فاعل شناسا تاکید دارد. در این رویکرد آن چه اهمیت دارد نحوه تحقق باورهای ما و عوامل موثر بر روند باورسازی است. ارزش معرفتی یک باور با توجه به عوامل پیدایی آن معلوم می‎گردد. در این رویکرد داشتن قرینه لزوما به معنای وصول به باورهای صادق و در نهایت افزایش باورهای صادق و کاهش باورهای کاذب نیست. در این نگاه هر چند که به نظر می‌رسد مسئولیت معرفتی رنگ می‌بازد اما می‌توان از نوع دیگری از مسئولیت معرفتی سخن گفت که می‌توان آن را مسئولیت معرفتی باواسطه تلقی کرد. هدف این مقاله این است که با روش تطبیق آراء معرفت‌شناسان برون‌گرا و استاد جوادی آملی نشان دهد آیت الله جوادی آملی برفرآیند معرفت و عوامل بیرونی موثر در معرفت تأکید دارد و مسئولیت معرفتی را از منظر برون‌گرایانه متوجهِ فاعل شناسا می‌داند. رعایت تقوای علمی که شامل کسب فضایل اخلاقی- عقلانی و پرهیز از رذایل عقلانی است از جمله مسئولیت‎هایی است که مورد توجه ایشان به عنوان عوامل غیر معرفتی موثر در فرآیند معرفت بوده است.

به طور کلی در بحث امکان شمول آیین هندو در زمره اهل کتاب یا «من له شبهة کتاب» دو بحث اصلی مطرح می‌شود: نخست اینکه آیا اهل کتاب صرفاً در چهار دینی که نامشان در قرآن تصریح شده خلاصه می‌شوند، که در این مقاله به این نتیجه می‌رسیم که چنین نیست و ادیان دیگری نیز هستند که ممکن است جزء اهل کتاب باشند ولی نامشان در قرآن نیامده است، از جمله آیین هندو و حتی اگر این را هم نپذیریم، حداقل این است که آیین هندو را می‌توان در زمره «من له شبهة کتاب» تلقی کرد. در این صورت، بحث دوم این خواهد بود که: میزان نزدیکی آیین هندو با ادیان اهل کتاب تا چه حد است؟ این جستار پس از بررسی آموزه‌های این آیین در سه حوزه الاهیات، وحی و پیامبری، و آخرت‌شناسی به این نتیجه می‌رسد که هرچند پوسته ظاهری بسیاری از اسطوره‌ها و مناسک این آیین، شرک‌آمیز و خرافی است، ولی توحید عمیق و صریحی در متون مقدس و آموزه‌های اصلی آن وجود دارد. همچنین، برخلاف نظریه مشهور، آیین هندو نه فقط منکر وحی الاهی نیست، بلکه یکی از مبانی مهمش باور به الهام آسمانی (آکاشه‌وانی) است. البته در باب آخرت‌شناسی، آیین هندو تناسخ‌گرا است و از دیدگاه دیگر ادیان اهل کتاب دور می‌شود. در عین حال، در متون مقدس این آیین صراحتاً به بهشت (سْوَرگه)، جهنم (نَرَگه) و روز قیامت (مَهاپْرَلیَه)، البته با دیدگاه خاص خود، تصریح شده است. لذا در نهایت به این نتیجه می‌رسیم که این آیین بر اساس مبانی مذهب امامیه، ظرفیت شمول در اهل کتاب را دارد، یا حداقل از جمله ادیان «من له شبهة کتاب» است.