جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عبارت «اُذکروا مَوتاکم بِالخَیر» در آداب مربوط به یادکرد اموات، به مثابه یک حدیث شهرت دارد. عده‌ای با توجه به این عبارت، به هنگام سخن از هر مرده‌ای، فقط خیر او را ذکر می‌کنند و حتی گاه با استناد به این‌گونه روایات، ظالمانی همچون معاویه تطهیر می‌شوند. لذا تحقیق پیش‌رو که بر اساس روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای سامان یافته، به تحلیل سندی و محتوایی این انگاره حدیثی و نقل‌های مشابه آن پرداخته و نتایج ذیل حاصل آن است؛ تعبیر «اُذکروا مَوتاکم بِالخَیر» در منابع فریقین به عنوان یک حدیث روایت نشده و تنها احادیثی مشابه به مضمون آن وجود دارد که نوعاً در مجامع روایی اهل سنت آمده است. عدم پذیرش این روایات در مجامع حدیثی اهل سنت و احتمال ورود این روایات به منابع حدیثی از ناحیه فرقه مرجئه، از جمله اشکلات سندی آن است، علاوه بر این‌که اختلاف و تشتت آراء در دلالت و محتوای این روایات و مخالفت داشتن برداشت تطهیر افراد شرور از این روایات، با قرآن و روایات صحیح اهل سنت، از جمله اشکالات دلالی این روایات است که احتمال صدور آن را بسیار ضعیف می‌کند، اگرچه بر اساس مبنای وثوق صدوری و تعدد راویان در طبقه صحابه و با توجه به ضمائر خطابی در این روایات که مؤمنان را مخاطب قرار داده، گفته شود که مراد این روایات، ذکر خیر برای اموات مؤمن بوده است. بنابراین کفار و منافقین و ... تخصصاً از این روایات خارجند.

حدیث مشهور «لعن الله الیهود و النصاری اتخذوا قبور أنبیائهم مساجد» که پیامبر اسلامدر آخرین روزهای حیاتشان آن را ایراد فرمودند، در بسیاری از مصادر حدیثی شیعه و سنی آمده است و دو تفسیر از آن وجود دارد؛ سلفیان با تکیه بر مبانی خویش، تفسیری گسترده از این حدیث نموده اند و بر اساس آن بسیاری از مسلمانان را به خاطر ساخت زیارتگاه وبناهای یادبود بر قبور بزرگان دین، متهم به شرک نموده اند؛ اما جمهور محققین مسلمان با اکتفا به قدر متیقن از ظاهر روایت و پرهیز از قیاس و تعمیم حکم، تنها کسانی را مشمول آن دانسته اند که آگاهانه دچار غلو شده و اولیای خدا را در کنار او پرستش می کنند. گفتنی است ارائه تفسیر صحیح و مستند از این گونه نصوص دینی بهترین راهکار برای مقابله با پدیده تکفیر است.

مواریث حدیثی به عنوان یکی از مهم‏ترین راه ‏های دست‏یابی به معارف الهی، نیازمند حفظ آن از فراموشی و‏ حراست از آن در برابر آسیب ‏هایی است که این گنجینه ارزشمند را تهدید می ‏کند. راهیابی عبارت ‏های حدیث‏ نما به مجموعه‏ های روایی از جمله این آسیب ‏هاست. یکی از گزاره‏ هایی که به نظر می‏ رسد در فضای تصوف و عرفان تولد یافته‏ و به تدریج، به برخی منابع راهیافته است، عبارت است از: «من طلَبَنی وجدَنی، و من وجدَنی عرفَنی، و من عرفَنی أحبَّنی، و من أحبّنی عشَقنی، و من عشقنی عشقتُه، و من عشقتُه قتلتُه، و من قتلتُه فعلیّ دیتُه، و من علیّ دیتُه فأنا دیتُه». دغدغه این پژوهش - که با تکیه بر منابع کتابخانه ‏ای و با روش توصیفی و تحلیلی سامان یافته - ردیابی این عبارت در منابع روایی و عرفانی و بررسی محتوایی آن است. یافته ‏های این جستار نشان از آن دارد که این گزاره در منابع اولیه حدیثی وجود ندارد و به تدریج، با توجه به سازگاری با مشرب اهل تصوف و عرفان، به منابع روایی و عرفانی راه پیدا کرده است. افزون بر این، کاربرد اندک واژه عشق در روایات آن هم بیشتر در مفهوم منفی و برخی ناهمخوانی محتوایی آن با قرآن و سنت، پذیرش آن را به عنوان روایت، مورد تردید قرار داده است.

بحث از رابطه آرمان‌گرایی به معنای در نظر داشتن اهداف عالیه و چشم بستن بر واقعیت‌ها، با واقع‌گرایی به معنای منطبق کردن حرکت تنها بر بنیان واقعیت‌ها، دیرینه‌ای بس دور و دراز دارد و به بحث‌های درازدامنی منجر شده است. برخی از آیات قرآن، انسان را به در نظر داشتن آرمان‌ها و بی‌توجهی به واقعیت‌ها فرا می‌خوانند و دسته‌ای دیگر، نسبت به غفلت از واقعیت‌ها هشدار می‌دهند. هر چند در نگاه آغازین، این دو دسته از آیات ناهمخوان به نظر می‌رسند اما به توجه به آیات دیگری همچون آیات مربوط به در نظر داشتن تعداد افراد دشمن در وجوب جهاد، آیات مربوط به میانه‌روی در انفاق و... می‌توان به این گونه بین آن‌ها جمع کرد که انسان مسلمان ضمن رصد دائمی آرمان‌ها و پایش چشم‌انداز باید به واقعیت‌های موجود توجه داشته باشد. به عبارت دیگر، قرآن انسان را به آرمان‌گرایی واقع‌بینانه فرا می‌خواند. روشن است که فراموشی آرمان‌ها، به انحراف از هدف و مقصد منجر شده و نادیده گرفتن واقعیت‌ها، شکست و عدم توفیق را به دنبال خواهد داشت.