جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حکمت اشراق سهروردی از وجوه مختلف برای محققان، اعم از مسلمان و غربی، جالب توجه بوده است. در دورۀ معاصر نیز افراد و گروههای بسیاری درصدد تفسیر نسبت حکمت اشراق با حکمتهای پیشین برآمده¬اند. تنها بعنوان نمونه، میتوان دو تن از محققان غربی را نام برد که تحقیقاتی تأثیرگذار در اینباره انجام داده¬اند؛ هانری کربن و جان¬ والبریج. هانری کربن با تمسک به تعبیرهای «خمیرۀ فیثاغوری» و «خمیرۀ خسروانی» که سهروردی در آثارش بکار برده، با رویکردی شرق¬محور، هدف وی از پرداختن به حکمت اشراق را احیای حکمت ایران باستان دانسته است؛ البته کربن در این میانه تنها نیست؛ اکثر کسانی که دربارۀ حکمت خسروانی مطلبی نوشته و با سهروردی نسبتی بربسته¬اند، همین رویکرد را دنبال کرده‌اند. در سوی دیگر، جان¬ والبریج، هدف سهروردی را احیای حکمت پیشاارسطویی یا فیثاغوری‌ـ‌افلاطونی میداند. تلاش والبریج در مقدمه¬چینی برای تفسیر خود، به طرح مسائلی می¬انجامد که بدور از واقعیت، و بنوعی انحراف در تفسیر دیدگاه شیخ اشراق است. این در حالی است که بررسی آموزه¬های حکمت اشراق، بویژه توجه به معنای «خمیرۀ ازلی» و دیگر آموزه¬های اشراقی، نشان میدهد که کار شیخ اشراق تأسیس حکمتی جدید بوده که منبع دریافت آن، خمیرۀ ازلی است. سهروردی همۀ حکمتهای راستین را منبعث از خمیرۀ ازلی میداند و معتقد است بارقه‌یی از این حکمت را در روزی شگفت، خودش بیواسطه، از نافث قدسی دریافت کرده است؛ در عین حال، در یونان و ایران باستان و تمدنهای دیگر، نیز کسانی بوده¬اند که از این خمیره بهره¬مند شده¬اند. در اینجا، ازل بمعنای جهت رو به آغاز تاریخ یا آغاز تاریخ نیست، بلکه امری فوق زمانی است که بر همۀ زمانهای خطی تاریخی احاطه دارد. بهمین قیاس، دریافت از خمیرۀ ازلی نیز بمعنای تأثیر و تأثر تاریخی نیست. بنابرین، نه خوانشهای شرق¬محور و نه خوانشهای غرب¬محور از حکمت اشراق سهروردی، صحیح نیست.

اهمیت شناخت نوع اضافه بین عالم و معلوم، تعیین جایگاه علم در رویکرد جهان شناختی و کارکرد معرفت‌شناسانه آن است. پرسش اینکه: با تغییر در مبانی فلسفی، نوع اضافه بین عالم و معلوم چه معنا و کارکردی می­‌یابد؟ در نگاه ماهوی نوع این اضافه مقولی است که با فرض دوگانگی طرفین اضافه، سبب معضلاتی چون اعتباریت علم، تمایز عالم از معلوم و اشکالات وجود ذهنی می‌­شود. در سیر دوم یعنی اصالت وجود با رویکرد تشکیکی، اضافه از نوع اشراقی است که در آن علمِ عالم، در رابطه‌­ای طولی و تشکیکی، علت ایجاد معلوم می­‌گردد. رهاورد گذر از وحدت تشکیکی به وحدت شخصی وجود هم، وحدت و بساطت عالم و اضافه قیومی او با شؤون و مظاهرش است. اضافه نیز بین وجود عالم و علم ذاتی­اش تحقق می­‌یابد. نتیجه اینکه، متناسب با سیرهای سه­‌گانه، با عبور از کثرت به وحدت، تدریجاً اضافه جای خود را به عینیت عالم و معلوم می‌­دهد تا اینکه در سیر سوم به حضور و شهود تام عالم از خویش در آینه ظهوراتش می‌­انجامد.

ملاصدرا سه سیر فلسفی اصالت ماهیت (یا مبنای قوم) اصالت وجود وحدت تشکیکی و اصالت وجود وحدت شخصی را تجربه کرده‌است؛ این سه سیر چون حکمِ اصل و محورِ مباحثِ حکمت متعالیه را دارد به تحول در فروع و نتایج می­انجامد؛ به دلیلِ ارتباطِ نظام‌وار مطالب، در مساله­ی حقیقتِ علم و موضوعاتِ مختلفِ مرتبط با آن نیز می­بایست تحولاتی روی دهد که با سه مرتبه­ یاد شده تناسب داشته باشد؛ بنابر سیرِ اول علم از مقوله عرض و در نتیجه امر ماهوی است حال آن­که به اقتضای مرتبه دوم و سوم علم مساوق با وجود است؛ این تحول به تحول در فروع و لازمه­های بسیاری می­انجامد و تفاوت­های بنیادینی را رقم می­زند. مباحثِ سیر اول بیشتر متاثر از نگاهِ غیرِ وجودی به حقایق مرتبط با مبحث علم است که در فلسفه­ ماقبل صدرایی با عنوان مبنای قوم از آن یاد شده‌است؛ در این مقاله به اقتضا مقام و فرصت به چند موضوع مقدماتیِ مهم می­پردازیم که عبارتند از: جایگاه بحث، امر ماهوی یا وجودی بودن علم، ماهیت یا مفهوم بودنِ علم، تعریف علم، اشترکِ لفظی یا معنوی بودنِ علم، متواطی یا مشکک بودنِ علم و نوعِ اضافه­ مطرح در علم بر مبنای سه سیر فلسفی.

به نظر می­آید مهم­ترین مبحثی که متناسب با سه سیر فلسفه­ی صدرایی دچار تحول شده است مبحث علیت است که ابعاد و فروعِ بسیاری دارد و در زمینه­های مختلف با تحول­های یاد شده همراهی می­کند؛ ما در این مقاله پنج موضوعِ مقدماتی مبحث علیت را بر مبنای سه سیر فلسفی مورد بررسی قرار می­دهیم؛ به عنوان مثال در موضوعِ مفاد علیت، متناسب با نگاهِ غیرِ وجودی و ماهیت­محور، سه نحو بیانِ «هر موجودی، هر حادثی و هر ممکنی (به امکان ماهوی)» نیاز به علت دارد» قابلِ طرح است؛ حال آن­که بر مبنای سیر دوم مفاد اصل علیت به نحو «هر ممکنی (به امکان فقری) محتاج به علت است» مطرح است و متناسب با سیر سوم «هر شأنی وابسته به ذی­شأن است» قابل بیان می­باشد؛ در باقی موضوعات نیز چنین تناسب­هایی وجود دارد که در مقاله­ی حاضر به آن پرداخته­ایم.

به دلالت قراین بسیار، ملاصدرا سه مرتبه سیر فلسفی اصالت ماهیت، اصالت وجود وحدت تشکیکی و اصالت وجود وحدت شخصی را تجربه کرده است؛ حال مساله­ اصلی این است که مباحثِ مرتبط با علیت از این تحول، چگونه تاثیر پذیرفته­اند؟ ما در این مقاله با روش استدلالی، تحلیلی و استنادی نشان می­دهیم در مبحث مربوط به تقدم و تاخر، انحای تقدم و تاخری که بر رابطه­ علی و معلولی متکی است، به دلیلِ تفاوتِ تفسیرهای مختلف از علیت بر مبنای سه سیر، دچار تحول شده­اند؛ تقدم و تاخر بالماهیه، متناسب با سیر اول، تقدم و تاخر بالحقیقه و المجاز متناسب با سیر دوم و تقدمِ بالحق متناسب با سیر سوم است. در مبحثِ مربوط به نسبت عدم با مباحث فلسفه، بر مبنای نگاه ماهوی مباحث عدم به فلسفه راه می­یابد در حالی که متناسب با سیر دوم مباحث مربوط به عدم از فلسفه رخت بر می­بندد و متناسب با سیر سوم مبحث وجود و عدم با ظهور و خفا جایگزین می­شود. در مبحثِ تقسیمات علت و معلول، بر مبنای سیر اول و نگاه حقیقتا ماهوی تقسیم چون متکی بر اصالت وجود، اشتراک معنوی و اصلِ تشکیک است نمی­تواند طرح شود؛ بر مبنای سیر دوم «اقسام»، مراتبِ یک حقیقتِ واحد هستند؛ و بر مبنای سیر سوم «اقسام» مظاهر یک حقیقتِ واحد می­باشند؛ بنابراین تقسیمات علت و معلول بر مبنای سه سیر احکامِ متفاوتی به خود می­گیرند. در مبحثِ «نفسیات ثلاث» نیز بر مبنای سیر اول، سه نحو وجود واجبی (فی­نفسه­ لنفسه­ بنفسه)، جوهری (فی­نفسه لنفسه بغیره) و عرضی (فی­نفسه لغیره بغیره) تحقق دارد؛ اما بر مبنای دیدگاه نهایی صدرایی وجود تنها منحصر در قسمِ اول است و مابقی وجودات فی­غیره و عین­الربط به این وجود واحد هستند.

در همه برهانهای غیرِ وجودی درجه‌ای از تکثرگرایی که ویژگیِ ذاتیِ نگاهِ ماهوی است وجود دارد؛ یکی از وجوهِ بازتابِ این کثرت‌گرایی در برهانهای «جسم، حرکت، حدوث، شناختِ نفس نظر بر مجموع عالم و...» این است که در همه‌ی آن‌ها «سالک و مسلک و مسلوک منه و مسلوک الیه» - به جز با اندکی تفاوت در نفس - با هم تفاوت دارند؛ در این میان برهانِ صدیقین برهانی است که به تقریر ابن‌سینا ادعا می‌شود از چیزی جز خودِ وجود به خودِ وجود نمی‌رسد؛ ملاصدرا برهانِ صدیقینِ سینایی را به دلیلِ تاثر از مبانیِ سیر اول، یعنی استفاده از امکانِ ماهوی در زمره‌ی برهان‌های دیگر قرار می‌دهد و آن‌را برهانِ مطلوبِ خود نمی‌یابد؛ و بنابراین خود بنا بر مسلکِ فلسفی‌اش تقریری جدید از برهانِ صدیقین ارائه می‌دهد. بر برهان‌های صدیقین صدرا انتقاداتی وارد کرده‌اند که همانندِ برهانِ سینایی از «غیر» (= غیر وجود) برای اثباتِ حق تعالی استفاده شده است؛ تحقیق حاضر معتقد است، هر یک از برهان‌های سینایی و صدرایی از اقتضائاتِ مراتبِ خود پیروی می‌کنند؛ بنابراین با لحاظِ خصوصیاتِ مرتبه به شرطی جزوِ برهان‌های صدیقین است و به شرطی دیگر ارائه‌ی برهان بر او تعالی محال است؛ مگر این‌که از منطق و مسلکِ معرفتیِ دیگری بهره جسته شود.

اهمیت مسأله «تجرید»، در پیدایش ادراکات و تعیین حدود و ویژگی‌های آن است. پرسش اینکه: با تغییر در مبانی فلسفی، تجرید چه معنا و کارکردی می‌یابد؟ در نگاه ماهوی تجرید به تقشیر از ماده معنا می‌شود و ضمن قوام بخشیدن به علم، چگونگی تولد ادراکات سه‌گانه، انواع معقولات و نفی اضافی بودن علم را توضیح می‌دهد. در سیر دوم یعنی اصالت وجود با رویکرد تشکیکی، علم حقیقتی وجودی، متحد با نفس و رو به تعالی دارد. تجرید به این معناست که علم و عالم با یکدیگر از مرتبه‌ای جدا شده و به مرتبه‌ای دیگر راه می‌یابند. با گذر از وحدت تشکیکی به وحدت شخصیه‌ی وجود، علم به ظهور و تجرید هم به پیراستگی آن ظهور از خفا یا ظهور پایین‌تر معنا می‌شود. متناسب با سیرهای سه‌گانه، فرایند تجرید با عبور از کثرت، به وحدت و به خود علم نزدیک‌تر ‌می‌گردد تا سرانجام در سیر سوم با ظهور علمی یکی می‌شود.

هدف از این مقاله نشان دادن تغییرات موضوعات مرتبط با علم بر مبنای سه سیر فلسفی صدرایی است که می‌توان با عناوین نگاه ماهوی، اصالت وجود وحدت تشکیکی و اصالت وجود وحدت شخصی از آن یاد کرد. پرسش اصلی این است که متناسب با سه سیر یادشده چه تحولاتی در موضوعات مرتبط با علم اتفاق افتاده است؟ ما در این مقاله تحول چند موضوع مهم را در سه مرتبۀ سیر فلسفی بررسی کرده‌ایم؛ که شامل چهار موضوع مهم «حقیقت تجرید، نحوۀ قیام صور به نفس، اتحاد یا عدم اتحاد عاقل و معقول و علم وجودات مادی» است؛ حاصل تحقیق این است که دربارۀ مسائل یادشده بر مبنای سه سیر، تحولات مهمی رقم خورده است؛ برای نمونه، تقشیر در مرتبۀ اول به‌نحو «از دست دادن زواید و عوارض مادی» است تا ادراک تحقق یابد؛ حال‌آنکه به‌اقتضای سیر دوم تجرید یا تقشیر به‌نحو «سیر نفس در مراتب» جلوه می‌کند و در سیر سوم یا قابل طرح نیست یا به‌نحو سیر در مظاهر نمود دارد. نحوۀ قیام صور به نفس در سیر اول قیام حلولی، در سیر دوم به‌نحو قیام صدوری و در سیر سوم به‌نحو قیام ظهوری است. در موضوع اتحاد عاقل و معقول به‌اقتضای سیر اول اتحادی صورت نمی‌گیرد؛ به‌اقتضای سیر دوم اتحاد عالم و معلوم اثبات می‌شود و به‌اقتضای سیر سوم اتحاد به وحدت ارتقاء می‌یابد. در باب علم وجودات مادی، در سیر اول وجودات مادی نه علم به خود دارند نه علم به دیگری و نه مورد علم واقع می‌شوند؛ درحالی‌که به‌اقتضای سیرهای دوم و سوم و به پشتیبانی اصولی چون تساوق علم و وجود، حمل حقیقت و رقیقت، بازگشت تقسیمات وجود به مراتب وجود و قاعدۀ بسیط‌الحقیقة هم علم به خود و دیگری دارند و هم مورد علم واقع می‌شوند.

مورد پذیرش اهل تحقیق است که ملاصدرا سه سیر فلسفی اصالت ماهیت، اصالت وجود وحدت تشکیکی و اصالت وجود وحدت شخصی را تجربه کرده است؛ روشن است که بحث حرکت نیز به عنوان بحثی مهم و اصلی در حکمت صدرا، به تبع این سه سیر دچار تحول شده باشد؛ در این موضوع، قول به «حرکت طبیعی» متناسب سیر اول، قول به «حرکت جوهری»، متناسب سیر دوم و قول به «تجدد امثال» متناسب با سیر سوم فلسفی ملاصدراست؛ که هر کدام لازمه های خود را به همراه دارند و موجب تحول مباحث تابع می شوند. ما در این مقاله ضمن پرداختن به مباحث یاد شده، به طور ضمنی بر طولی بودن رابطه حرکت طبیعی، حرکت جوهری و تجدد امثال و تبعیت آنها از سیر طولی حکمت صدرایی تاکید کرده ایم.