جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

درباره‌ی حجیّت خبر واحد، سه دیدگاه همواره مطرح بوده است؛ عدم حجیّت، حجیّت عقلائی و حجیّت تعبّدی که در آن، نه تطابق با واقع؛ بلکه صرفاً احراز معذّریت و منجزیّت، مورد توجه است، نظریه‌پردازان «تبیین فهرستی» و نیز منتقدان ایشان، هر دو بر این باورند که در مباحث مربوط به حجیّت خبر واحد، ضرورتاً باید از مسئله‌ی تعبّد، صرف نظر کرد. با این تفاوت که «تبیین فهرستی»، تعبّد را در تقابل با واقع‌گرایی و به‌کارگیری آن در فرایند اعتبارسنجی را موجب تحیّر در فضای حدیث‌پژوهی می‌داند؛ در حالی که منتقدان، اساساً منکر تأثیر مسئله‌ی تعبّد بر فرایند اعتبارسنجی اخبار هستند و موضوعیت آن را صرفاً در مسئله‌ی اصل رجوع به اخبار پذیرفته‌اند. نوشتار حاضر، از گذر مطالعه‌ی زوایای این دو دیدگاه، نشان می‌دهد در فرایند حدیث‌پژوهی، سخن از گذار از تعبّد، به سادگی ممکن نیست؛ زیرا رابطه‌ی میان تعبّد و واقع‌گرایی، رابطه‌ی تلازم است؛ به‌گونه‌ای که با حذف تعبّد از تمامی عرصه‌های حدیث‌پژوهی، دیگر امکان اثبات حجیّت شرعی کلام معصوم (ع) وجود ندارد. اشکال بنیادین دیگر این‌که «تبیین فهرستی» اعتبارسنجی واقع‌گرا را در بعد روشی به معنای تغییر کاربری داده‌های حدیث‌پژوهی از اصولی به تاریخی و به تبع آن، تغییر فرایند اعتبارسنجی از «راوی‌محوری» به «کتاب‌محوری» می‌داند؛ درحالی که اصرار به این تغییر کاربری، نه تنها ناشی از عدم درک صحیح جایگاه تعبّد است؛ بلکه بر مبنای پر اشکال مصونیت مکتوب نسبت به شفاهی استوار است و در بعد روشی نیز مسئله‌ی تفاوت موضوعی روایات را نادیده گرفته است.

راویانی با اسامی مشترک، همواره در میان اسناد احادیث شیعه و اهل سنت یافتمی­شوند­؛ اما اینکه کدام‌یک از این راویان مشترک، دارای یک هویت هستند به بررسی­، پژوهش و گرد­آوری قرائن و شواهد نیازمند است. بحث از وحدت و تعدد عناوین راویان­، از مباحث مورد نیاز دانش سند­شناسی است­ و ثمره آن، در جرح‌وتعدیل راویان و میزان اعتبار سند، اثر­گذار است. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی‌- تحلیلی و با بررسی آرای آیت الله خویی در «معجم رجال الحدیث» این موضوع را به جهت یافتن قواعد اشتراک‌یابی، واکاویده است. ایشان تنها احتمال اتحاد دو عنوان را برای حکم به اتحاد کافی نمی‌داند و همواره بازتاب اتحاد یا تعدد دو عنوان را در طبقه راویان و نیز گزارش­های اصول اولیه رجالی جسته است و در این مسیر، به برخی قرائن تمسک کرده است؛ قراینی همچون دارای کتاب همسان بودن، طریق روایی مشترک، اشتراک در شرح حال. از نظر ایشان اختلاف طبقه موجب تعدد راویان و اشتراک طبقه موجب یکی بودن مصداق آن عناوین است مگر در جایی که راوی آنها قیدی ذکر نموده باشد همچنانکه تعدد عنوان در اصول اولیه رجالی در حکم به تعدد لازم است. آیت الله خویی حکم نهایی را با مطالعه و ارزیابی تک­تک این قرائن در کنار یکدیگر صادر کرده است.

بیان «تبیین فهرستی» از تفکیک شفاهی و مکتوب و نفی سنّت شفاهی از فرهنگ شیعی، بیانی به ظاهر مختلف است که این نوشتار با نظر به تفاوت درس‌گیری نونگاشته‌ها و بازنشر آن‌ها خوانشی همسو با فهم جریانی از آن ارائه داده و زیرساخت‌های اساسی آن‌را تحت عناوین مصونیت متن مکتوب و نیز تأثّر فرایند درس‌گیری حدیث از دو مقولۀ میزان شمار راویان و فاصلۀ زمانی از صدور نصّ، طبقه‌بندی کرده‌است. تحلیل انتقادی این زیرساخت‌ها و استدلال‌های مبتنی بر آن، اولاً مصونیت نسبی متن مکتوب نسبت به نقل شفاهی و ثانیاً عدم تأثیر میزان شمار راویان بر فرایند نقل شفاهی و مکتوب را نشان می‌دهد؛ زیرا برخلاف مدعای این رهیافت، اولاً کثرت شمار راویان، امکان بیشتری برای به‌دست دادن نویسه‌های حدیثی فراهم می‌کند؛ ثانیاً نمی‌توان امکان رواج نقل شفاهی را در دوره‌ای متقدم‌تر ادعا کرده و در دوره‌ای متأخرتر منتفی دانست.

یکی از ویژگی‌های معجم رجال الحدیث‌، مقایسۀ اسناد روایات متحد ‌المضمون یا قریب ‌المضمون در راستای شناسایی تحریف‌های راه‌یافته به اسناد است. ایشان موارد اختلاف کتب اربعه در سند‌گزاری را با عنوان «اختلاف الکتب» و «اختلاف ‌النسخ» مطرح کرده و چه بسیار موارد صحت، تحریف و سقط را در حلقه‌های سند، عبارات و عناوین آن شناسانده است. در نوشتار حاضر، با گردآوری و ارزیابی نمونه‌های متعدد از داوری‌های آیت‌الله خویی در بخش‌های «اختلاف الکتب» و «اختلاف ‌النسخ» روشن شده است که ایشان همواره تصحیح اسناد را با بهره‌گیری از دانش ‌طبقات و اسناد کتب کافی، وسائل‌ الشیعه و وافی و به بیان دیگر، فراوانی نسخ نتیجه گرفته است.